Sromotnik smrodliwy – znany również jako sromotnik bezwstydny, muchomor wstydliwy lub „czarcie jajo” – jest bardzo charakterystycznym grzybem o wyjątkowo nieprzyjemnym zapachu. Jak wygląda sromotnik bezwstydny? Jak pachnie sromotnik? Czy sromotnik wstydliwy jest grzybem trującym czy jadalnym?
Sromotnik smrodliwy – jak wygląda, z czym można go pomylić, cena, nalewka
Spis treści
Sromotnik smrodliwy, inaczej... wstydliwy
Sromotnik smrodliwy (Phallus impudicus L.) jest pospolitym w Polsce gatunkiem grzyba należącym do rodziny sromotnikowatych (Phallaceae). Spotkać go można powszechnie (pojedynczo lub w grupach – szczególniej na terenach nizinnych) w lasach liściastych oraz mieszanych, zaroślach i parkach; od późnej wiosny do listopada.
Oprócz niego do rodzimych taksonów z rodziny sromotnikowatych są zaliczane:
- sromotnik smrodliwy w odmianie woalkowej (sromotnik woalkowy);
- sromotnik fiołkowy;
- mądziak psi.
Spotyka się również obce gatunki z rodziny sromotnikowatych: okratka czerwonego, okratka australijskiego oraz mądziaka malinowego.
W literaturze przedmiotu oraz w opisach regionalnych spotkać można liczne (i na ogół niezbyt zachęcająco brzmiące) nazwy sromotnika smrodliwego jak: bedłka pańska, biskup, czubosz, czarcie jajo (określenie to dotyczy młodych owocników), gazówka, panna-bedłka, smardz cuchnący (śmierdzący), sromotnik bezwstydny, sromotnik śmierdzący, sromotnik wstydliwy, słupiak cuchnący, smrodziuch albo śmierdziak, śmierdziuch lub śmierdziel, śmierdząca panna, świeczka i węże jajo (również wężowe jajo). Natomiast czeska nazwa sromotnika wstydliwego to hadovka smrdut .
Sromotnik bezwstydny – grzyb o wyjątkowym kształcie
Pierwszy człon łacińskiej nazwy sromotnika smrodliwego Phallus odnosi się do charakterystycznego wyglądu grzyba, który kojarzy się prąciem (penisem). Również polska nazwa „sromotnik” ma odniesienie do osoby, która źle się prowadzi i przez to sieje zgorszenie.
Dziś traktujemy ten fakt bardziej jako ciekawostkę, ale jeszcze niespełna 150 lat temu córka przyrodnika Karola Darwina chodziła do lasu, by niszczyć napotkane egzemplarze sromotnika wstydliwego.
Obawiała się bowiem, że jego wygląd może gorszyć dziewczęta spacerujące po lesie oraz nasuwać nieczyste myśli służącym.
Co więcej, XVI-wieczny holenderski botanik Hadrianus Junius – po raz pierwszy opisując sromotnika bezwstydnego – zastanawiał się, czy w ogóle ma do czynienia z grzybem.
Rzeczywiście jest to grzyb o nietypowej budowie. Początkowo owocnik (białej albo kremowej barwy) ma kształt jajowaty lub kulisty i określany jest często mianem „czarciego jaja”. Choć nazwa jest odrobinę myląca (nie ma bowiem twardej skorupki), to w tej formie może osiągnąć nawet 6 cm średnicy. Po przekrojeniu grzyba można zaobserwować wyraźnie odznaczające się 3 warstwy – środkową stanowi zaczątek owocnika.
Niektórym grzybiarzom w tej fazie rozwoju młody owocnik sromotnika wstydliwego przypomina purchawkę, np. niedojrzałą purchawicę olbrzymią.
W czasie dojrzewania młody owocnik pęka i wyrasta z niego podłużny owocnik właściwy, tworząc tzw. receptak, czyli rodzaj owocnika mającego cylindryczny i porowaty trzon zakończony dość wyraźnie wyodrębnioną główką (przypominającą kształtem dzwon). Stanowi on odpowiednik kapelusza u innych rodzajów grzybów. W tej formie dorasta nawet do 20–25 cm (w rzadkich przypadkach do 30 cm). Jest wysoki, ale pusty w środku, i bardzo kruchy. To właśnie w tej fazie rozwoju przywodzi na myśl męskie organy rozrodcze.
Sromotnik smrodliwy – wyczuwalny z daleka
Drugi człon polskiej nazwy sromotnika smrodliwego odnosi się do wyjątkowo nieprzyjemnego zapachu wydzielanego przez tego grzyba i kojarzącego się z wonią gnijącego mięsa (niektórym przypomina zapach odchodów). Zapach ten wyczuwalny jest z odległości kilkunastu metrów, a w przypadku skupisk grzybów – nawet kilkudziesięciu metrów. Należy tu jednak podkreślić, że nieprzyjemny fetor roztaczają wokół siebie jedynie dorosłe osobniki sromotnika smrodliwego.
Owocniki młode (czarcie jaja) mają zapach dużo łagodniejszy, przypominający trochę rzodkiewkę.
To właśnie zapach (obok obaw przed zatruciem i... zgorszeniem) był główną przyczyną niszczenia przez ludzi stanowisk sromotnika bezwstydnego. Była to praktyka tak częsta, że na pewien czas objęto sromotnika wstydliwego ścisłą ochroną, by zapobiec jego wyginięciu. W Polsce objęty ochroną gatunkową sromotnik smrodliwy był aż do 2004 roku.
Zapach sromotnika wstydliwego – choć dla ludzi nieprzyjemny i odpychający – dla samego grzyba jest podstawą rozmnażania.
Wydzielany przez niego przypominający padlinę fetor zwabia padlinożerne muchy. Żerują one na galaretowatej masie pełnej zarodników. Następnie przenoszą je w kolejne miejsca.
Co ciekawe, pozbawione śluzu receptakle sromotnika wstydliwego wydzielają słodkawy i znacznie mniej odrzucający zapach.
Sromotnik bezwstydny – trujący czy jadalny?
Niemal co roku pojawiają się doniesienia o śmiertelnych zatruciach sromotnikiem. Prowadzi to do nieporozumień, a w powszechnej opinii sromotniki (również ze względu na niecodzienny wygląd oraz nieprzyjemny zapach) są grzybami trującymi. Co więcej, wielu grzybiarzy amatorów po sprawdzeniu w atlasie grzyba pod nazwą „sromotnik”, nie tylko omija go szerokim łukiem, ale również niszczy jego stanowiska.
Tymczasem należy rozróżnić od siebie:
- sromotnika smrodliwego (sromotnik bezwstydny, Phallus impudicus L.) oraz inne sromotniki;
- muchomora sromotnikowego , a właściwie muchomora zielonawego (Amanita phalloides (Vaill. ex Fr.) Link) należącego do zupełnie innej rodziny (muchomorowate, Amanitaceae), którego spożycie grozi śmiercią.
Pomimo odrzucającego zapachu i niezbyt zachęcającego wyglądu, okrągłe młode owocniki (określane jako „czarcie jajo”) są jadalne. Mogą być spożywane na surowo, smażone oraz gotowane. Lekko twardawe, w smaku przypominają rzodkiewkę z lekko ziemistym posmakiem.
W niektórych krajach (Niemcy, Francja) również dorosłe osobniki – ale pozbawione już nieprzyjemnie pachnącej warstwy zarodnionośnej – są jadane na surowo lub w formie marynowanej.
Jednak w tym przypadku najbezpieczniej byłoby samodzielnie usunąć cuchnący śluz, bowiem nadjedzony przez muchy grzyb może być źródłem groźnych dla zdrowia zarazków.
Sromotnik bezwstydny może więc stanowić ciekawy dodatek kulinarny, należy tylko dochować wszelkich starań, by nie pomylić go (w wyniku zbieżności nazw) z trującym muchomorem sromotnikowym.
Sromotnik smrodliwy – stosowany w etnomedycynie
Już w XVII. wieku sromotnika smrodliwego po wymieszaniu z winem podawano zarówno ludziom, jak i zwierzętom domowym w celu zwiększenia potencji. Z kolei 100 lat później botanik Jan Jerzy Bill opisywał zwyczaj suszenia i mielenia sromotnika wstydliwego, którego następnie podawano dla „wywołania popędu płciowego”.
Co ciekawe, kilkanaście lat później profesor Józef Rostafiński opisywał sromotnika jako surowiec do przygotowywania preparatów poronnych.
W literaturze opisano również przypadki stosowania nalewki etanolowej na bazie sromotnika smrodliwego w celu leczenia reumatyzmu oraz „wrzodów na miejscach wstydliwych”.
Sromotnik smrodliwy do dziś stosowany jest dość powszechnie – w formie nalewki „na dobrej wódce żytniej” – w Ukrainie i na Litwie (gdzie znany jest pod nazwą žemės taukai, czyli „tłuszcz ziemny”) oraz w Rosji.
Zaleca się go w terapiach: miażdżycy, nadciśnienia, dny moczanowej i chorób nerek, wrzodów żołądka i jelit, astmy, gruźlicy , a nawet chorób nowotworowych. Zewnętrznie nalewka służy do wcierania przy bólach mięśni i stawów.
Wykonywane są również maści oraz kremy na bazie sromotnika.
W sprzedaży (głównie sklepy internetowe) dostępna jest wytwarzana w Ukrainie nalewka ze sromotnika smrodliwego, w cenie kilkudziesięciu złoty za buteleczkę 100 ml.
Sromotnik smrodliwy – czy naprawdę leczy?
Do biologicznie aktywnych składników sromotnika smrodliwego zalicza się, m.in.: peptydy, fosfolipidy, polifenole, witaminy oraz nienasycone kwasy tłuszczowe. Ponadto badania wykazały, że wyizolowane ze sromotnika wstydliwego polisacharydy wykazują działanie immunomodulujące. Co więcej: podane miejscowo na ranę (w formie maści) przyspieszały tempo ziarninowania, skracając tym samym czas gojenia.
Jedno z badań wykazało, że długotrwałe stosowanie ekstraktów alkoholowych ze sromotnika wstydliwego może przyczynić się do upośledzenia procesu powstawania i dojrzewania plemników (spermatogeneza).
Badacze zwracają jednak uwagę na brak wystarczającej liczby badań, by w pełni ocenić zarówno potencjał terapeutyczny jak i ewentualne przeciwwskazania lub zagrożenia.
Bibliografia
W Wylecz.to opieramy się na EBM (Evidence Based Medicine) – medycynie opartej na faktach i wiarygodnych źródłach. Dowiedz się więcej o tym, jak dbamy o jakość naszych treści.
- Buko V. et al., Polysaccharides of Mushroom Phallus impudicus Mycelium: Immunomodulating and Wound Healing Properties, doi: 10.13982/j.mfst.1673-9078.2019.9.003.
- Ciechanowski J., Grzyb o wyglądzie zatrważającym damy, w: „Nasz rzepak”, 3(64) lipiec/sierpień/wrzesień, 2022.
- Chałuła P. i wsp., Grzyby Cieszyna, Cieszyn: Urząd Miejski w Cieszynie Wydział Ochrony Środowiska i Rolnictwa. 2013.
- indexfungorum.org
- Gumińska B., Wojewoda W., Grzyby i ich oznaczanie, Warszawa: Wydawnictwo PWRiL, 1988.
- Kudławiec B., Wanic T., Piątek G., Saprotroficzne grzyby nadrewnowe uroczyska Wapienny Las w Nadleśnictwie Polanów – badania wstępne, Studia i Materiały CEPL w Rogowie, R.16, Zeszyt 41(4), 2014.
- Kujawa A., Śmierć na wyciągnięcie ręki, w: „Bociek, Biuletyn Klubu Przyrodników”, 103(3), 2010.
- Kujawa A., Szczepkowski A., Grzyby, Białowieża: Białowieski Park Narodowy, 2014.
- Mekas T., Petkevićiiite Ż., Pararele w badaniach atnofarmaceutycznych przeprowadzonych w 1927 roku w Wilnie i w 2007 roku w Worniach, w: „Analecta” 19/1–2(36–37).
- Škubla P., Wielki atlas grzybów, Poznań: Wydawnictwo Elipsa, 2007.
- Solek P. et al., Risk of wild fungi treatment failure: Phallus impudicus-induced telomere damage triggers p21/p53 and p16-dependent cell cycle arrest and may contribute to male fertility reduction in vitro., w: „Ecotoxicology and Environmental Safety”, Volume 209, February 2021, 111782.
- Sołtys-Lelek A., Mądziak psi i malinowy w Ojcowskim Parku Narodowym, w: Prądnik. Prace Muz. Szafera, 29, 2019.
- speciesfungorum.org
- Szczepkowski A., Obidziński A., Obce gatunki sromotnikowatych Phallaceae w lasach Polski, Studia i Materiały CEPL w Rogowie R.14. Zeszyt 33(4), 2012.
- Wojewoda W., Krytyczna lista wielkoowocnikowych grzybów podstawkowych Polski, Kraków: Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2003.
- Żdanowicz Z., Cudowne właściwości lecznicze cuchnącego grzyba, „Tygodnik Wileńszczyzny”, l24.lt, 29.06.2017.
Opublikowano: 16.09.2024;
Oceń:
1.0
Ten tekst został napisany przez Eksperta, który posiada kierunkowe wykształcenie oraz doświadczenie. Nawiązując współpracę z autorytetami w danej dziedzinie nauki serwis Wylecz.to dba o najwyższą jakość i wiarygodność informacji publikowanych w serwisie. W Wylecz.to opieramy się na EBM (Evidence Based Medicine) – medycynie opartej na faktach i wiarygodnych źródłach.
78
Komentarze i opinie (0)