Przyczyna mukowiscydozy
Mukowiscydozę dziedziczy się autosomalnie recesywnie, to znaczy, że rodzice mogą być zdrowi, a dziecko może (ale nie musi) urodzić się chore. Wynika to z tego, że rodzice mogą być nosicielami zmutowanego genu (jednak mają drugą kopię prawidłową i dlatego nie chorują) – jeśli akurat dziecko ma wadliwe "kopie", wówczas ujawni się choroba. Szacuje się, że nawet 5% osób w populacji jest nosicielami tej wadliwej "kopii". Szanse na spotkanie drugiej osoby z wadliwą kopią są zatem duże, choć jeszcze nie przesądzają o tym, że dziecko dwóch nosicieli na pewno będzie chore – wynoszą one bowiem 25%. Gen, o którym mowa, to gen kodujący kanały dla jonów chloru, tzw. gen CFTR.
W prawidłowych warunkach zapewnia on odpowiedni przepływ jonów chloru pomiędzy komórkami a wydzielinami. Kanały chlorkowe obecne w układzie oddechowym oraz pokarmowym pompują jony chloru z komórek do wydzieliny, czyniąc ją bardziej wodnistą, gdyż za chlorem podążają jony sodu i cząsteczki wody, zaś kanały chlorkowe w gruczołach potowych reabsorbują jony chloru z potu do komórek (zapobiegają nadmiernemu odwodnieniu organizmu).
W mukowiscydozie kanały chlorkowe nie wykonują swojej funkcji, a zatem w układzie oddechowym i pokarmowym dochodzi do zagęszczenia wydzielin i jednocześnie do utraty chloru wraz z potem (co jest przydatne do diagnostyki mukowiscydozy). Gen CFTR może być zmieniony na wiele różnych sposobów, stąd też mukowiscydoza może przybierać różne postaci – od form bardzo ciężkich, zauważonych już u noworodka tuż po urodzeniu (dziecko nie jest w stanie oddać gęstej smółki zalegającej w jelitach), po formy łagodniejsze, ujawniające się u młodzieży.
Objawy mukowiscydozy
U osób z mukowiscydozą występują objawy głównie ze strony trzech układów:
- Objawy ze strony układu oddechowego to przede wszystkim kaszel (początkowo suchy, z czasem gęsty, ropny, nawet z krwiopluciem), duszność i przewlekły ropny katar.
- Objawy ze strony układu pokarmowego to wzdęcia, bóle brzucha, obfite i cuchnące stolce.
- Objawy ze strony układu rozrodczego to przede wszystkim niepłodność u mężczyzn (brak nasieniowodów) i trudności w zajściu w ciążę u kobiet.
Zmiany w płucach, zalegająca ropna wydzielina doprowadzają do częstych infekcji, wywołanych głównie przez bakterie tworzące biofilm (czyli "płaszcz ochronny" oddzielający bakterie od komórek żernych organizmu ludzkiego), np. Pseudomonas aeruginosa. Infekcje te są trudne do wyleczenia, ponieważ bakterie skutecznie "ukrywają się" pod biofilmem również przed stosowanymi antybiotykami. Ponadto gęsta wydzielina zatyka drogi oddechowe, wytwarzając tzw. pułapkę powietrzną oraz uszkadza ściany oskrzeli, będąc przyczyną rozstrzeni. Te z kolei mogą doprowadzać do nawracających epizodów odmy, czyli wydostania się powietrza z płuc do otaczających je jam opłucnowych.
Gęsta wydzielina zatyka również kanaliki znajdujące się w trzustce. Narząd ten ma dwie główne funkcje: produkcję enzymów trzustkowych (niezbędnych do trawienia tłuszczów) oraz produkcję hormonów (głównie insuliny oraz glukagonu), zapewniających prawidłowy poziom cukru we krwi. Jeżeli drogi wyprowadzające enzymy trzustkowe do jelit zostaną zablokowane, wówczas dochodzi do zastoju tych enzymów w trzustce i niszczenia jej struktury. Z czasem dochodzi do włóknienia narządu i choć w większości przypadków część trzustki produkująca hormony (tzw. wyspy Langerhansa) zazwyczaj jest oszczędzona, to u niektórych osób cierpiących na mukowiscydozę może rozwinąć się cukrzyca.
Drugim narządem układu pokarmowego, który jest zmieniony w mukowiscydozie, jest wątroba. Obserwuje się w niej powstawanie ognisk stłuszczenia, a następnie wraz z upływającym czasem dochodzi do częściowej marskości narządu. Ponadto u 10% chorych stwierdza się kamicę pęcherzyka żółciowego.
W przebiegu mukowiscydozy występują też liczne zaostrzenia związane z przewlekłym zakażeniem bądź nową infekcją. W czasie zaostrzenia pacjent czuje się gorzej niż dotychczas, nie chce jeść, ma gorączkę, trudniej mu się oddycha, więcej kaszle. W czasie zaostrzenia niezbędne jest wykonanie badania plwociny w celu określenia przyczyny pogorszenia stanu i podania odpowiedniego leczenia.
Badania wykrywające mukowiscydozę
W Polsce przeprowadza się obowiązkowe badanie przesiewowe noworodków w kierunku mukowiscydozy, wrodzonej niedoczynności tarczycy oraz fenyloketonurii, polegające na pobraniu na bibułę krwi z pięty dziecka (wykonuje się delikatne ukłucie igłą) i wykonaniu odpowiednich badań w laboratorium. Badanie wykonuje się po trzeciej dobie życia dziecka (po 72 godzinie od urodzenia).
Jeżeli wynik testu jest dodatni, dziecko kieruje się na dalsze badania genetyczne oraz badanie potu (oznaczenie stężenia jonu chlorkowego). To ostatnie jest standardem diagnostycznym także w późniejszym wykrywaniu mukowiscydozy. Dwukrotne stwierdzenie podwyższonego stężenia jonu chlorkowego w pocie (≥ 60 mmol/l) upoważnia do postawienia diagnozy, choć istnieje kilka jednostek chorobowych, w których test również będzie dodatni. Są to:
- niewydolność kory nadnerczy i inne niedoczynności hormonalne,
- zaburzenia odżywiania (jadłowstręt psychiczny, czyli anoreksja),
- choroby skóry, zwłaszcza atopowe zapalenie skóry.
Powyższe choroby dają jednak odmienne objawy od mukowiscydozy, więc o pomyłkę zazwyczaj trudno. Pacjenta jednak zawsze trzeba skierować na wykonanie badań na obecność mutacji genu CFTR.
Badania dodatkowe
Pacjenci chorujący na mukowiscydozę muszą pozostawać pod regularną kontrolą lekarską, by wykonywać określone badania, m.in.:
- aktywności enzymów wątrobowych,
- wskaźniki stanu zapalnego, jeśli występuje zaostrzenie choroby,
- badanie mikrobiologiczne plwociny podczas zaostrzeń choroby, ale także kontrolnie raz na 1–3 miesiące,
- test obciążenia glukozą w celu wykluczenia cukrzycy,
- badania czynnościowe płuc (spirometria) w celu oceny wydolności układu oddechowego i monitorowania postępu choroby,
- rentgen klatki piersiowej, w którym stwierdza się zazwyczaj rozstrzenie oskrzeli, rozdęcie płuc, ogniska zagęszczeń i niedodmy,
- tomografię komputerową wysokiej rozdzielczości w celu dokładniejszej analizy stanu miąższu płuc,
- badania stolca na zawartość tłuszczu i enzymów w celu oceny wydolności trzustki.
Rokowanie w mukowiscydozie
W Stanach Zjednoczonych osoby chorujące na mukowiscydozę średnio dożywają 25 roku życia, w Polsce niestety ta średnia jest dużo niższa i wynosi około 18 lat, choć zdarzają się pacjenci dużo starsi (zazwyczaj chorujący na postać łagodną). Najczęściej pacjenci umierają z powodu niewydolności oddechowej, a przewlekła obecność bakterii w plwocinie pogarsza rokowanie.
Mukowiscydozy nie można wyleczyć, a jedynie opóźniać jej rozwój poprzez leczenie wspomagające: farmakologiczne, operacyjne oraz rehabilitacyjne. Niestety u większości chorych dochodzi do wielu powikłań i niewydolności narządów. Postępujące zmiany w płucach doprowadzają do przeciążenia serca (które pompuje krew właśnie przez nie), a zaburzenia wchłaniania tłuszczów i witamin rozpuszczalnych w tłuszczach (A, D, E, K) doprowadzają do postępującej osteoporozy, zmian skórnych oraz do zmian w narządzie wzroku, polegających na upośledzeniu widzenia w ciemności.
Mukowiscydoza a ciąża
Kobiety z mukowiscydozą mogą zachodzić w ciążę, choć u większości nie jest to proces łatwy. Twierdzi się, że ciąża nie wpływa źle na przebieg choroby i jeśli tylko kobieta jest w dobrym stanie, to ma szansę donosić ciążę i urodzić dziecko. Kobieta może również karmić piersią. Trzeba pamiętać, że dziecko kobiety chorej na mukowiscydozę na pewno będzie nosicielem wadliwego genu, ale choroba u niego się nie ujawni, o ile jego ojciec nie jest nosicielem.
Mukowiscydoza jest chorobą w ogromnym stopniu wpływającą na jakość życia. Ciągłe kontrole, rehabilitacja, częste zaostrzenia są nie tylko problemem danego pacjenta, ale wszystkich osób z jego bliskiego otoczenia.
