Ból fantomowy – co to za zjawisko, z czego wynika, jak go leczyć?

Bóle fantomowe – czym są?

Niemal każdy pacjent, który przeszedł zabieg amputacji, boryka się z tak zwanym czuciem fantomowym. Jest to zjawisko polegające na odczuwaniu obecności odciętej nogi czy ręki, nie tylko w zakresie unerwienia bólowego, ale też czucia dotyku i temperatury.

Osoba po zabiegu może czuć mrowienia, próbować poprawić but na amputowanej kończynie lub starać się sięgnąć po coś odciętą ręką. Zjawiska te mogą wydawać się dziwne lub nawet śmieszne, ale chyba każdy z nas miał sytuację, w której po dłuższym czasie noszenia zegarka zerkał na niego pomimo tego, że tego dnia go nie założył. Czucie fantomowe jest podobną sytuacją.

Ból fantomowy to dużo poważniejszy problem, który może dotyczyć od 2 do nawet 80 procent osób poddanych zabiegowi amputacji. Opisywany ból to ból neurogenny – do jego zaistnienia nie jest konieczne podrażnienie nocyceptorów.

Przypomnijmy, że w ludzkim ciele istnieją narządy, które pozbawione są receptorów bólowych – są nimi np. mózg i wątroba. Same nie odczuwają one bólu, w przeciwieństwie do otaczających je błon: opon mózgowo-rdzeniowych i torebki wątroby – to one mogą „boleć”. Dzięki temu możliwe jest przeprowadzanie operacji neurochirurgicznych tylko w miejscowym znieczuleniu skóry głowy i kości czaszki.

Jak powstaje ból fantomowy?

Mechanizm rozwinięcia tego typu bólu nie został dokładnie zrozumiany. Uważa się, że uszkodzenie nerwu unerwiającego amputowaną część ciała powoduje zmiany fizjologiczne i strukturalne zarówno w obwodowym, jak i w ośrodkowym układzie nerwowym. Zmiany te powodują z kolei zmiany psychologiczne u pacjenta.

Bóle fantomowe dzieli się na obwodowe i ośrodkowe. W przypadku bólu obwodowego (ból kikuta) przyczyną mogą być odleżyny, blizny, stany zapalne i nerwiaki. Ból ośrodkowy stanowi dużo poważniejszy i mniej poznany problem.

Bóle fantomowe – u kogo występują?

Bóle fantomowe kojarzą się nam jedynie z zabiegami amputacji kończyn. Jednak powodów ich występowania może być więcej. Odczuwanie tego typu bólu neuropatycznego jest związane z wszelkimi sposobami utraty pewnej części ciała. Mogą to być wypadki i urazy, którym towarzyszy oderwanie lub odcięcie kończyn, ale także rzadko dziś obserwowane procesy nowotworowe, w stadium tak zaawansowanym, że prowadzą do samoamputacji sutka.

Co ciekawe, bóle fantomowe mogą dotyczyć też osób, które urodziły się z niepełni wykształconymi kończynami. Jest to bardzo zagadkowe zjawisko, ponieważ częściowo przeczy mechanizmom związanym z rozwojem tego typu bólu neuropatycznego u osób po amputacjach. Osoby, które urodziły się bez ręki czy nogi, nie posiadają bowiem wykształconej reprezentacji korowej danego fragmentu ciała w mózgu i nie powinny móc odczuwać w niej bólu. Medycyna wciąż kryje przed nami wiele tajemnic.

Czucie fantomowe można także wytworzyć sztucznie. Istnieje wiele eksperymentów, których opisy dostępne są w Internecie, pokazujących jak wywołać wrażenie ruchu lub bólu w kończynie, której nie stymulują żadne bodźce.

Bóle fantomowe – jak długo trwają?

Bóle fantomowe po amputacji mogą pojawiać się od razu i trwać od kilku godzin nawet i do końca życia. Najczęściej ustępują całkowicie po kilku tygodniach i w okresie dwóch lat po operacji dotyczą tylko 2 % pacjentów.

Jaki charakter ma ból fantomowy?

Ludzie po amputacji nóg, rąk lub innych części ciała mogą odczuwać bóle o charakterze piekącym, ściskającym, miażdżącym i przypominającym rażenie prądem.

Nasilenie bólu może być zmienne, okresowo zanikać, by pojawić się wkrótce ze wzmożoną siłą. Należy pamiętać, że to nie kikut nogi czy ręki objęty jest bólem, ale brakująca jej część – kończyna fantomowa.

Operacje fantomowe i medycyna fantomowa

Medycyna fantomowa to pojęcie niemające nic wspólnego z bólami fantomowymi. Jest to zabieg z dziedziny pseudonauki, niemającej nic wspólnego ze współczesną medycyną opartą na faktach.

Bóle fantomowe – przyczyny

Ból po amputacji kończyny dolnej czy górnej jest zjawiskiem dość powszechnym i znanym. Zaskakujący wydaje się jednak fakt, że medycynie znane są także: ból fantomowy zęba, piersi, ucha i nosa.

Bóle fantomowe po zabiegu amputacji występują częściej u osób:

• w podeszłym wieku;
• dotkniętych bardzo silnymi bólami w amputowanej kończynie przed zabiegiem;
• u których przyczyną operacji były schorzenia naczyniowe, skutkujące niedokrwieniem kończyny;
• skierowanych na zabieg w trybie pilnym ze względu na rozległe uszkodzenia kończyny, w tym szczególnie zmiażdżenia;
• u których użyto tępych narzędzi chirurgicznych, miażdżących, a nie precyzyjnie przecinających nerw w trakcie amputacji;
• z zaburzeniami psychicznymi, w tym przede wszystkim z zaburzeniami lękowymi;
• u których doszło do zakażenia kikuta.

W trakcie zabiegu amputacji chirurdzy dokładają wszelkich starań, aby pacjent nie musiał borykać się z bólem po operacji. W tym celu mogą ostrzykiwać oni nerw środkiem znieczulającym lub przycinać go wysoko, tak, aby nie wrastał w bliznę.

Pielęgnacja kikuta i postępowanie w przypadku kończyny fantomowej

Prawidłowe podejście do chorego, u którego przeprowadzono zabieg amputacji kończyny, pozwala na zmniejszenie szans wystąpienia bólu neuropatycznego, a także szybszy powrót do zdrowia i dobrej kondycji psychicznej.

Jeśli dojdzie do rozwinięcia zespołu bólowego, konieczne jest zapewnienie odpowiedniego leczenia opartego na metodach farmakologicznych i fizjoterapeutycznych. Lekarz w trakcie rozmowy z pacjentem powinien uprzedzić go o takiej możliwość i poinformować o dostępnych metodach leczenia.

Prawidłowa pielęgnacja kikuta po zabiegu amputacji jest niezwykle ważna. Zaniedbania higieniczne prowadzić mogą do zakażenia niezabliźnionej jeszcze rany i powodować dolegliwości bólowe mogące utrzymywać się nawet po zahamowaniu procesu zapalnego. Odpowiednia opieka pooperacyjna powinna zapobiegać powstawaniu odleżyn i martwicy tkanek.

Leczenie bólów fantomowych to niełatwe zadanie. W przypadku ich wystąpienia podstawę stanowi farmakoterapia, ale dobre efekty przynoszą także metody fizjoterapeutyczne.

Bóle fantomowe – leczenie

Farmakoterapia bólu neuropatycznego powinna rozpocząć się już przed zabiegiem i być kontynuowana po nim. Stosowane w tym celu środki to silny opioid i środek znieczulający miejscowo, podawany zewnątrzoponowo przez cewnik.

W późniejszym etapie stosuje się niesteroidowe leki przeciwzapalne w połączeniu ze słabym opioidem. Dobre efekty w przypadku długotrwałych dolegliwości bólowych mogą przynosić leki przeciwdepresyjne, przeciwpadaczkowe i antagoniści receptorów NMDA.

Bóle fantomowe – fizykoterapia

Fizykoterapia spełnia bardzo ważną rolę u wszystkich osób poddanych zabiegowi amputacji. Pozwala ona poprawić zarówno kondycję fizyczną, jak i psychiczną pacjenta. Rehabilitacja w połączeniu z fizykoterapią zwiększa przepływ krwi przez kikut i zmniejsza napięcie nerwowe, co wpływa łagodząco na bóle.

Dostępność różnorodnych metod fizjoterapii, a także częstotliwość zabiegów zależna jest od specyfiki danego oddziału i szpitala. Po amputacji najlepszym wyborem będzie więc specjalistyczny szpital lub oddział rehabilitacyjny.

Bóle fantomowe – lustro i pudło

Niezwykle ciekawą metodą leczenia bólów fantomowych przedstawił neurolog Vilayanur Ramachandran. Zbudował on wyjątkowo proste, jak na dzisiejszą medycynę, urządzenie składające się z pudła zasłaniającego kikut i lustra, którego zadaniem było odbijanie obrazu zdrowej kończyny.

Pacjent może dzięki niemu wizualizować ruchy wykonywane kończyną fantomową, co bardzo dobrze wpływa na pokonywanie uczucia przykurczu w kikucie. Całe urządzenie działa na zasadzie wizualnego sprzężenia zwrotnego i może pomóc wielu pacjentom cierpiącym z powodu tego typu bólu neuropatycznego.