Małpia ospa – co to jest?
Małpia ospa to choroba zakaźna wywołana przez wirusa małpiej ospy (ang. monkeypox virus, MPXV), który należy do rodzaju Orthopoxvirus. Ospa małpia u człowieka przebiega z objawami podobnymi, lecz zwykle mniej nasilonymi w porównaniu do objawów występujących podczas zakażenia wirusem ospy prawdziwej.
Małpia ospa należy do grupy zoonoz, czyli chorób przenoszących się na człowieka w wyniku pogryzienia lub bezpośredniego kontaktu z chorym zwierzęciem, chociaż wirus małpiej ospy może szerzyć się także między ludźmi, m.in. drogą kropelkową.
Pokswirusy to rozległa rodzina wirusów, w obrębie której wyróżnia się aż 8 chorobotwórczych rodzajów. Rodzaj Orthopoxvirus, oprócz wirusa małpiej ospy, obejmuje również wirusy ospy mysiej, prawdziwej oraz krowianki. Wspólna kategoria systematyczna oraz podobieństwo objawów klinicznych powodują zatem, że każdy przypadek ospy małpiej nasuwa podejrzenie ospy prawdziwej, którą WHO uznała za zwalczoną w 1980 roku.
Małpia ospa – historia
Choroba występuje endemicznie, czyli rozprzestrzenia się na danym obszarze. Wirus małpiej ospy po raz pierwszy wyizolowano w Kopenhadze w 1958 roku u małp zamieszkujących ogród zoologiczny. Nieco później ten sam wirus wykryto u wiewiórek drzewnych.
Pierwszy przypadek małpiej ospy u człowieka stwierdzono natomiast w 1970 roku w Demokratycznej Republice Konga podczas intensywnych działań epidemiologicznych nad eradykacją ospy prawdziwej. Od tego czasu małpia ospa wielokrotnie była rozpoznawana u mieszkańców państw centralnej i zachodniej Afryki. Do niedawna udokumentowano trzy ogniska choroby poza Afryką – 47 przypadków w USA, 3 przypadki w Wielkiej Brytanii oraz po 1 przypadku w Izraelu (w 2018 roku) i w Singapurze (maj 2019 roku). W maju 2022 r. wykryto kilkadziesiąt przypadków małpiej ospy w Europie (Anglia, Hiszpania i Portugalia). Małpia ospa w Wielkiej Brytanii została odnotowana 7 maja 2022. Kolejne przypadki zakażenia małpią chorobą zostały zauważone również w Ameryce Północnej – w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie.
Obecna epidemia spowodowana jest przez wirusa, którego nazwano klad 1b. Z Demokratycznej Republiki Konga rozprzestrzenił się na inne kraje Afryki: Kenię, Rwandę, Ugandę, Burundi.
W sierpniu 2024 r., ze względu na coraz więcej rozpoznanych przypadków małpiej ospy na świecie i potencjalne zagrożenie światową pandemią, Światowa Organizacja Zdrowia zwołała Komitet ds. Nagłych Wypadków. Jak podał szef WHO, Tedros Adhanom Ghebreyesus, eksperci debatowali nad tym, czy epidemia stanowi zagrożenie dla zdrowia publicznego o zasięgu międzynarodowym.
Nowy typ małpiej ospy mpox (typ II, niekiedy pojawia się także nazwa Ib) wydaje się rozprzestrzeniać łatwiej, dlatego w środę, 14 sierpnia WHO ogłosiło mpox „globalnym zagrożeniem dla zdrowia publicznego”.
„Należy szybko zorganizować się, podejmując wszystkie kroki terapeutyczne i profilaktyczne, by uniknąć globalnego szerzenia się wirusa” – uważa włoski wirusolog Matteo Bassett.
Dyrektor WHO określił sytuację jako „bardzo niepokojącą”.
Wirus małpiej ospy – rozprzestrzenianie
Oprócz człowieka na małpią ospę może chorować wiele gatunków małp, a także gryzoni – np. myszy, szynszyle, wiewiórki, oposy, pieski preriowe. Pierwotnym źródłem zakażenia dla człowieka i rezerwuarem wirusa najprawdopodobniej są gryzonie afrykańskie. W 1985 roku wirus małpiej osy wyizolowano u wiewiórki, w kolejnych latach stwierdzono go także u wielkoszczurów afrykańskich i mniejszych myszy.
Do USA i Europy wirus małpiej ospy najprawdopodobniej dostał się wraz z importem egzotycznych ssaków. Wzrost zachorowań stwierdzono wówczas wśród dziko żyjących piesków preriowych, oposów, szynszyli oraz wiewiórek pospolitych.
Małpia ospa – jak można się zarazić?
Do zakażenia wirusem małpiej osy dochodzi na skutek kontaktu człowieka z chorym zwierzęciem (gryzonie, rzadziej małpy), innym zarażonym człowiekiem lub ze skażonymi przedmiotami. Wrotami zakażenia, czyli miejscem, przez które wirus przedostaje się do organizmu, są rany oraz mikrouszkodzenia skóry (czyli uszkodzenia niezauważalne dla oka) oraz błony śluzowe dróg oddechowych, jamy ustnej, nosowej i spojówki.
Do zakażenia dochodzi najczęściej po ugryzieniu bądź zadrapaniu i zetknięciu się z krwią lub śliną gryzonia, a także podczas przygotowywania niektórych dań mięsnych lub po kontakcie z przedmiotem zanieczyszczonym wydzielinami. Do zakażeń między ludźmi (bez udziału zwierząt) może natomiast dochodzić drogą kropelkową w wyniku rozpryskiwania wydzieliny pochodzącej z górnych dróg oddechowych nosiciela. Innym sposobem transmisji ospy małpiej jest bezpośredni lub pośredni kontakt z krwią bądź śliną chorego.
Po wniknięciu do organizmu wirus małpiej ospy namnaża się, wędrując do węzłów chłonnych, śledziony i szpiku kostnego. Po bezobjawowym okresie wylęgania, wynoszącym średnio 5–20 dni, wirusy docierają do komórek skóry i błon śluzowych. Ogniska zapalenia wirusowego występują również w migdałkach, węzłach chłonnych, śledzionie, wątrobie, jądrach i jajnikach, nerkach oraz w płucach.
Małpia ospa – jakie daje objawy?
Objawy małpiej ospy u ludzi są podobne do objawów ospy prawdziwej, jednak ich przebieg jest łagodniejszy i w mniejszym stopniu zagraża życiu chorego człowieka. Ospa małpia rozpoczyna się objawami grypopodobnymi, czyli wzrostem temperatury ciała i bólem mięśni. Występują też bóle głowy oraz ogólne osłabienie.
Cechą kliniczną pozwalającą odróżnić małpią ospę od ospy prawdziwej jest znaczna limfadenopatia, czyli powiększenie obwodowych węzłów chłonnych (szyjnych i pachwinowych), występujące wyłącznie po zakażeniu wirusem ospy małpiej. Po około 3 dniach od początku gorączki na skórze i błonach śluzowych pojawia plamista wysypka, która w kolejnych dniach przekształca się w grudki, a następnie w typowe dla ospy pęcherzyki.
Objawy skórne dotyczą głównie skóry twarzy, kończyn i dłoni, mogą również obejmować błony śluzowe jamy ustnej oraz skalp (owłosioną skórę głowy). Pęcherzykowe zmiany skórne oraz objawy ogólne, takie jak ból głowy, biegunka, ból gardła, kaszel i duszność, utrzymują się przez 2–4 tygodnie. Po tym czasie pęcherzyki samoistnie pękają, pokrywając się strupami. W miejscu strupa powstają głębokie blizny deformujące powierzchnię skóry.
Ospa małpia – rozpoznanie
Podejrzenie małpiej ospy opiera się na objawach klinicznych oraz wywiadzie potwierdzającym możliwość kontaktu z chorymi zwierzętami lub ludźmi. Każdy przypadek bezwzględnie należy potwierdzić badaniem molekularnym PCR, które pozwala wykryć w próbce krwi materiał genetyczny wirusa małpiej ospy. W diagnostyce pomocne bywają również badania serologiczne przeciwciał wytworzonych po zakażeniu – dzięki nim możliwe jest ostateczne odróżnienie wirusa ospy prawdziwej od ospy małpiej.
Małpia ospa – leczenie i zapobieganie
Obecnie nie ma specyficznego leczenia czy leku przeciwwirusowego, który skutecznie i bezpiecznie neutralizowałby wirusa odpowiedzialnego za wystąpienie objawów choroby. Mimo tego, podaje się leki przeciwwirusowe na leczenie objawowe wysokiej gorączki oraz zmniejszanie dolegliwości bólowych. W profilaktyce małpiej ospy najważniejszą rolę odgrywa unikanie żywych oraz martwych zwierząt podejrzanych o bycie rezerwuarem wirusa, a także przedmiotów mogących mieć kontakt z ich płynami ustrojowymi (wydzielinami).
Ponadto wszystkie osoby prezentujące objawy małpiej ospy powinny być izolowane aż do momentu jej potwierdzenia bądź wykluczenia – stanowią one bardzo duże zagrożenie epidemiologiczne dla innych. Co ciekawe, szczepienie przeciwko ospie prawdziwej u ponad 80 proc. zaszczepionych osób indukuje odporność także na wirusa małpiej ospy.
Powikłania małpiej ospy mogą być liczne – począwszy od blizn w miejscu pęcherzy, a skończywszy na niewydolności wielonarządowej i śmierci. Najwyższą śmiertelność obserwuje się wśród dzieci i osób starszych. Według danych udostępnionych przez agencję CDC (Centers for Disease Control and Prevention) w Afryce z powodu powikłań małpiej ospy umiera 1 na 10 zakażonych osób. Jak podaje Światowa Organizacja Zdrowia – wskutek zakażenia małpią ospą umiera ok. 10 proc. chorych.
