Co to jest anemia z niedoboru żelaza?
Organizm potrzebuje żelaza, aby produkować hemoglobinę. Jeśli nie jest dostępna wystarczająca ilość tego pierwiastka, produkcja hemoglobiny ulega ograniczeniu, co z kolei przekłada się na ograniczenie tworzenia krwinek czerwonych (erytrocytów). Spadek ilości hemoglobiny i liczebności krwinek czerwonych w krwiobiegu nosi nazwę anemii. Ponieważ krwinki czerwone konieczne są do przenoszenia tlenu, anemia powoduje, że do komórek i tkanek dociera mniej tlenu niż powinno, co ujemnie wpływa na ich czynność.
Anemia z niedoboru żelaza u dziecka powodowana jest zwykle niedostateczną ilością żelaza w diecie. Jest to zjawisko dość powszechnie spotykane u dzieci. Ostatnio ilość przypadków anemii z niedoboru żelaza wśród dzieci spada, dzięki obecności na rynku odżywek dziecięcych i produktów spożywczych wzbogacanych żelazem.
Anemia z niedoboru żelaza u dziecka nie pojawia się nagle – niedobór żelaza występuje i postępuje stopniowo. Z początku całkowita ilość żelaza w organizmie spada, lecz nie ma to wpływu na zawartość żelaza w krwinkach czerwonych. Jeśli na tym etapie zawartość żelaza nie zostanie odpowiednio zwiększona, niedobór będzie narastał, aż w końcu dojdzie do anemii.
Przyczyny anemii z niedoboru żelaza u dziecka
Anemia z niedoboru żelaza u dziecka może być skutkiem różnorodnych czynników, do których należą:
- niewystarczająca podaż żelaza w diecie,
- słabe wchłanianie żelaza przez organizm,
- stała utrata krwi (np. w wyniku długotrwałego krwawienia),
- okresy gwałtownego wzrostu.
U podłoża anemii z niedoboru żelaza u niemowląt, małych dzieci i nastolatków leży zwykle dieta uboga w żelazo. Na ryzyko tej choroby narażone są wszystkie dzieci, które nie spożywają wystarczającej ilości składników żywnościowych zawierających żelazo. Jedną z przyczyn tego rodzaju anemii jest ubóstwo. Rodziny biedne nie są w stanie zapewnić dzieciom odpowiednio zróżnicowanej diety, w tym produktów zawierających żelazo. W okresie niemowlęcym i podczas dorastania zapotrzebowanie organizmu na żelazo rośnie. Ryzyko anemii z niedoboru żelaza u dziecka szybko rosnących jest wyższe, ponieważ podaż dietetyczna może nie wystarczać do zaspokojenia wyższych potrzeb.
U niemowląt przerwanie stosowania odżywki wzbogaconej żelazem i przejście na krowie mleko przed ukończeniem 12 miesiąca życia może prowadzić do anemii z niedoboru żelaza. Mleko krowie nie zawiera ilości żelaza wystarczającej do zaspokojenia potrzeb organizmu dziecka, a mleko często zastępuje składniki pokarmowe bogate w żelazo. Mleko obniża wchłanianie żelaza, a także może działać drażniąco na śluzówkę jelita, wywołując drobne krwawienia. Ten powolny i stopniowy upływ krwi z kałem – w połączeniu z niskim spożyciem żelaza – może w końcu doprowadzić do niedoboru żelaza i anemii.
Wiek dziecka a anemia z niedoboru żelaza
Wcześniactwo i niska masa urodzeniowa są czynnikami sprzyjającymi anemii z niedoboru żelaza u dziecka. Przed urodzeniem o czasie, noworodki o normalnej masie urodzeniowej gromadzą zapasy żelaza wystarczające na pierwsze 4–6 miesięcy życia. Wcześniaki nie mają wystarczającego czasu w łonie matki na zgromadzenie składników odżywczych z diety matki. Dlatego też zapas żelaza w ich organizmach może być niewystarczający.
Dzieci w wieku pomiędzy 1 a 3 rokiem życia narażone są na ryzyko niedoboru żelaza i anemii nim spowodowanej, mimo że nie jest to okres szczególnie intensywnego wzrostu. Większość dzieci raczkujących nie dostaje już odżywek wzbogacanych żelazem ani kaszek dla dzieci, ale nie dostaje takiej ilości potraw zawierających żelazo, aby uzupełnić tę różnicę. Dzieci w tym wieku dostają także zwykle dużo krowiego mleka, często więcej niż 700 gram dziennie – jest to ilość narażająca śluzówkę jelita na uszkodzenia powodujące utratę krwi, prowadzącą w efekcie do niedoboru żelaza.
Podczas wczesnych etapów dojrzewania, gdy występuje nagły wzrost, szczególnie chłopcy narażeni są na anemię z niedoboru żelaza. Lecz także dojrzewające dziewczęta narażone są na ryzyko tej choroby, a to ze względu na związaną z miesiączką utratę krwi, a także skromniejsze zapasy żelaza niż u chłopców. Wiele dziewcząt ma także tendencję do stosowania diety zawierającej niedostateczną ilość żelaza.
Objawy niedoboru żelaza u dziecka
U wielu dzieci z niedoborem żelaza nie występują żadne objawy, ponieważ zapasy organizmu wyczerpują się powoli. Wraz z nasilaniem się anemii można zauważyć następujące objawy u dziecka:
- zmęczenie i słabość,
- bladość skóry i błon śluzowych,
- przyspieszone bicie serca lub nietypowy szmer (wykrywany przez lekarza w badaniu osłuchowym),
- drażliwość,
- gorszy apetyt,
- zawroty głowy,
- uczucie zmęczenia.
W anemii z niedoboru żelaza u dziecka niekiedy (choć rzadko) występuje łaknienie spaczone – spożywanie płatków farby, kredy lub ziemi. Łaknienie spaczone może być powodowane brakiem żelaza w diecie.
Rozpoznanie anemii u dziecka
Anemia z niedoboru żelaza u dziecka wychodzi zwykle na jaw podczas rutynowych badań lekarskich. Ponieważ jej objawy, takie jak zmęczenie i spadek łaknienia, występują w wielu chorobach, lekarz będzie potrzebował większej ilości informacji dla postawienia diagnozy. W razie podejrzenia anemii lekarz zada prawdopodobnie pytania o dietę obowiązującą w domu.
Dla potwierdzenia rozpoznania niedoboru żelaza konieczne będzie wykonanie jednego z poniższych badań krwi:
- morfologia krwi – może ona wskazać na niską zawartość hemoglobiny i niską wartość hematokrytu (odsetka jaki we krwi stanowią czerwone krwinki). Morfologia krwi zapewnia także informacje o wielkości krwinek czerwonych, które przy niskiej zawartości hemoglobiny są zwykle mniejsze.
- liczebność retikulocytów – parametr ten pozwala określić tempo produkcji niedojrzałych krwinek czerwonych. W anemii są one produkowane przez szpik kostny zbyt wolno, aby ich liczebność była normalna.
- pomiar stężenia żelaza w surowicy – wskazuje bezpośrednio ile żelaza znajduje się w krwi, lecz pomiar ten może nie odzwierciedlać precyzyjnie stężenia żelaza w komórkach organizmu.
- stężenie ferrytyny w surowicy – wskazuje całkowity stan zapasu żelaza w organizmie. Badanie to jako jedno z pierwszych wskazuje na spadek poziomu żelaza. Pomiar ten rozpatruje się łącznie z innymi badaniami, np. morfologią krwi.
Lekarz może także zlecić wykonanie badania kału, ponieważ anemia z niedoboru żelaza może być także powodowana stopniową utratą niewielkich ilości krwi w przewodzie pokarmowym. Ponieważ krew może nie być widoczna, próbkę stolca umieszcza się na specjalnej bibule i dodaje kroplę odczynnika. Zmiana barwy wskazuje na obecność krwi.
Leczenie anemii z niedoboru żelaza
Choć w większości przypadków anemii z niedoboru żelaza u dziecka jest wynikiem niedostatecznej podaży żelaza w diecie, sama zmiana diety nie wystarcza zwykle do uzupełnienia nadwątlonych zapasów tego pierwiastka. Podobnie preparaty multiwitaminowe z żelazem nie są wystarczającym źródłem dla dzieci z anemią. Konieczne może być zastosowanie odrębnego suplementu żelaza do codziennego stosowania.
Żelazo najlepiej wchłania się, gdy jest stosowane na czczo, ponieważ czasami może wywoływać nieżyt żołądka. Dzieci, u których żelazo powoduje sensacje żołądkowe powinny stosować suplementy z niewielką ilością pożywienia. Nie należy jednak dawać preparatów żelaza z mlekiem ani napojami zwierającymi kofeinę, ponieważ zakłócają one jego wchłanianie. Witamina C wzmaga wchłanianie żelaza, więc należy postarać się, aby dieta dziecka była bogata w witaminę C.
Po pierwszym miesiącu suplementacji żelaza lekarz może zalecić powtórzenie badań krwi, aby sprawdzić, czy wartości hemoglobiny i hematokrytu uległy poprawie. Jeśli odpowiedź organizmu dziecka jest dobra, lekarz prawdopodobnie zaleci kontynuację stosowania tego suplementu przez kilka kolejnych miesięcy. Po skorygowaniu, poziom żelaza należy utrzymywać stosując dietę bogatą w żelazo. Lekarz może zalecić kolejne badanie stężenia hemoglobiny dziecka po około 6 miesiącach od chwili zakończenia stosowania suplementu.
Dieta w anemii z niedoboru żelaza
Skutki anemii z niedoboru żelaza u dziecka zależą od czasu trwania i stopnia nasilenia anemii. W przypadku zaniechania leczenia, choroba może doprowadzić do problemów z koncentracją i uczeniem się. Zmiany te mogą być nieodwracalne, nawet pomimo późniejszej suplementacji żelaza. Odpowiednie żywienie, włącznie z zapewnieniem odpowiedniej ilości żelaza, ma duże znaczenie dla wszystkich dzieci. Wprowadzenie dobrych nawyków żywieniowych we wczesnym dzieciństwie zapobiegnie niedoborom żelaza i związanej z nimi anemii.
W większości przypadków anemii można zapobiegać, stosując się do następujących, podstawowych zaleceń:
- Niemowlęta w wieku poniżej 1 roku powinny pić tylko mleko matki lub odżywkę dla dzieci z dodatkiem żelaza. Niemowlęta karmione piersią powinny dostawać bogate w żelazo pokarmy stałe począwszy od około 6 miesiąca życia.
- Dzieci w wieku poniżej 2 lat nie powinny spożywać więcej niż 700 g mleka krowiego dziennie, gdyż mleko ogranicza wchłanianie żelaza, a picie zbyt dużej jego ilości może obniżyć apetyt dziecka na produkty zawierające żelazo. Dodatkowo wykazano, że krowie mleko podrażnia śluzówkę jelit, co może skutkować krwawieniem do przewodu pokarmowego i przyczyniać się do dalszej utraty żelaza.
- Produkty wzbogacane żelazem mogą być doskonałym sposobem na dostarczanie dziecku tego składnika, szczególnie przed ukończeniem 2 roku życia,
- Wiele składników pokarmowych stanowi doskonałe źródło żelaza: chude mięso, żółtka jajek, brokuły, szpinak, pieczywo pełnoziarniste, fasola, groch.
