Czym są saponiny?
Saponiny to związki chemiczne pochodzenia roślinnego – glikozydy będące pochodnymi cukrów. Ich nazwa wywodzi się od łacińskiego wyrazu sāpō – to znaczy „mydło”. Nawiązuje ona do ich podstawowej cechy, którą jest zdolność do tworzenia piany w kontakcie z wodą.
Saponiny najczęściej obecne są w: owocach, korzeniach oraz skórce łodyg roślin, stanowią one bowiem swoisty mechanizm obronny roślin przed różnego rodzaju patogenami, chorobami czy szkodnikami.
Wiąże się to z ich właściwościami przeciwbakteryjnymi i przeciwgrzybiczymi. Co więcej, dla niektórych zwierząt i owadów mogą być one toksyczne po spożyciu. Gdzie można znaleźć naturalne saponiny? Są obecne w ponad 500 gatunkach roślin. Do najpopularniejszych z nich należą:
niecierpek drobnokwiatowy,
mydlnica lekarska,
nagietek lekarski,
mydleniec,
bluszcz pospolity,
winorośl,
sarsaparilla indyjska,
lukrecja gładka,
naparstnica,
żeń-szeń,
komosa ryżowa,
gwiazdnica pospolita,
soja,
szpinak,
szparagi,
buraki,
owies.
Przeczytaj również:
Soja – dobra czy zła dla zdrowia? Kto powinien jej unikać?
Budowa i właściwości saponin
Z chemicznego punktu widzenia, saponiny zbudowane są z dwóch części: aglikonu – sapogeniny i glikonu – reszty cukrowej. To właśnie dzięki takiej strukturze cechują się one unikalnymi właściwościami fizykochemicznymi i biologicznymi.
Saponiny mają bowiem zdolność do obniżania napięcia powierzchniowego roztworów wodnych, a także silnego pienienia się. Są to doskonale rozpuszczalne w wodzie, bezpostaciowe i słabo krystalizujące związki, z których zdecydowana większość ma słodko-gorzki smak.
Saponiny uznaje się za dużą, niejednorodną grupę substancji, które różnią się położeniem i liczbą grup funkcyjnych oraz cukrów, a także liczbą i miejscem występowania podwójnych wiązań. Najczęściej dzieli się je ze względu na rodzaj i liczbę pierścieni wchodzących w skład części cukrowej na:
Saponiny triterpenowe – spotykane głównie w roślinach dwuliściennych, charakteryzujące się strukturą triterpenoidową z pięcioma pierścieniami i szerokim zastosowaniu. W tej grupie znajdziemy, m.in.: escynę, kwas glicyryzynowy czy ginsenozydy.
Saponiny steroidowe – występujące praktycznie wyłącznie w roślinach jednoliściennych, charakteryzujące się szkieletem steroidowym (złożonym z 4 pierścieni) w swojej strukturze i oddziaływaniem na układ hormonalny człowieka. Zalicza się do nich, m.in.: hekogeninę, smilageninę czy diosgeninę.
Działanie saponin na organizm
Oprócz właściwości emulgujących i pieniących, saponiny wykazują działanie lecznicze i prozdrowotne na organizm człowieka. Wśród najważniejszych z nich wymienia się:
Zdolność do stymulowania układu odpornościowego (immunomodulacji) – niektóre saponiny, takie jak ginsenozydy czy saponiny sojowe, mogą stymulować syntezę interleukin i interferonu, a także zwiększać aktywność komórek NK, które są kluczowe w ograniczaniu procesów zapalnych.
Właściwości przeciwbakteryjne, przeciwwirusowe i przeciwgrzybicze – hamują ich rozwój, wspierając walkę z patogenami. Takie działanie wykazują m.in. saponiny pochodzące z lukrecji.
Korzystny wpływ na poziom cholesterolu – nie tylko pomagają obniżyć poziom cholesterolu we krwi, przyspieszając metabolizm tłuszczów, ale również zmniejszają ryzyko rozwoju chorób układu sercowo-naczyniowego.
Wspierają pracę układu trawiennego – niektóre saponiny pobudzają wydzielanie żółci i soku żołądkowego oraz jelitowego, wspierając tym samym przyswajanie składników pokarmowych.
Pomagają w walce z nadwagą i otyłością – badania wskazują, że wybrane saponiny są zdolne do przyspieszenia trawienia tłuszczów, jednocześnie zmniejszając ich wchłanianie w jelitach.
Wykazują działanie antyoksydacyjne – jest to możliwe ze względu na zdolność saponin do neutralizacji wolnych rodników, co nie tylko opóźnia procesy starzenia się w naszym organizmie.
Działają przeciwnowotworowo – niektóre saponiny, takie jak ginsenozydy czy disogenina są zdolne do hamowania namnażania się komórek nowotworowych, zapobiegając tym samym przerzutom.
Działają wykrztuśnie – saponiny zawarte w: pierwiosnku lekarskim, lukrecji czy bluszczu pospolitym rozrzedzają wydzielinę dróg oddechowych, jednocześnie stymulując oddech kaszlu i ułatwiając jej odkrztuszanie.
Podwyższają libido – działanie wzmagające popęd płciowy wykazują m.in. owoce buzdyganka naziemnego zawierające duże ilości saponin.
Działają moczopędnie i ułatwiają detoksykację organizmu.
Przeczytaj również:
Szare mydło – skład, właściwości, na co pomaga, gdzie kupić?
Zastosowanie saponin
Saponiny roślinne, ze względu na swoje unikalne właściwości, znalazły zastosowanie w wielu gałęziach przemysłu, w tym przemyśle kosmetycznym, spożywczym farmaceutycznym czy w rolnictwie.
W przemyśle farmaceutycznym wybrane saponiny są wykorzystywane jako składnik leków roślinnych o działaniu: wykrztuśnym, przeciwzapalnym czy moczopędnym. Znaleźć je można również w preparatach o działaniu przeciwwirusowym i przeciwbakteryjnym.
Do najpopularniejszych z nich należą te pochodzące z bluszczu pospolitego czy pierwiosnka lekarskiego. Wybrane saponiny steroidowe stanowią również substrat do syntezy hormonów płciowych (głównie testosteronu) i glikokortykosteroidów. Często można znaleźć je również w suplementach diety dla sportowców, których celem jest podwyższenie poziomu testosteronu w organizmie. Popularne są zwłaszcza wyciągi z: lukrecji, kozieradki, buzdyganka ziemnego czy korzenia mydlnicy, które można spotkać również w tzw. żywności funkcjonalnej.
Ze względu na silne właściwości pieniące, saponiny stanowią popularny składnik kosmetyków myjących, takich jak: mydła, płyny do kąpieli, żele pod prysznic, produkty do higieny jamy ustnej czy preparaty do demakijażu. Można je spotkać również w szamponach do włosów, gdzie oprócz doskonałego pienienia się produktu zapewniają miękkie, błyszczące włosy.
Kosmetyki zawierające wyciągi z roślin bogatych w saponiny, ze względu na swój łagodny charakter, doskonale sprawdzają się do leczenia skóry, zwłaszcza u osób borykających się z problemami, takimi jak: trądzik, AZS (atopowe zapalenie skóry) czy łuszczyca.
Jeżeli chodzi o zastosowanie w kosmetyce, saponiny wykazują również korzystny wpływ na naszą skórę:
poprawiają ukrwienie skóry, jednocześnie ją dotleniając,
zmniejszają pory,
zapobiegają powstawaniu zaskórników,
działają rozjaśniająco.
Saponiny znajdują zastosowanie również w innych gałęziach przemysłu, jako emulgatory w napojach czy łagodne składniki detergentów, takich jak płyny czy proszki do prania. W rolnictwie z kolei są jednym ze składników naturalnych środków ochrony roślin przed pasożytami czy chorobami grzybiczymi.
Przeczytaj również:
Buzdyganek naziemny (Tribulus terrestris) – właściwości, zastosowanie, skutki uboczne
Skutki uboczne i bezpieczeństwo stosowania
Jeżeli chodzi o skutki uboczne, saponiny – podobnie jak wiele substancji pochodzenia roślinnego –powinny być stosowane ostrożnie. Saponiny stosowane w lekach i przemyśle spożywczym, ze względu na swoje właściwości lecznice uznawane są za stosunkowo bezpieczne, jednak w dużych dawkach, mogą wywoływać skutki uboczne takie jak:
wymioty,
biegunki,
wzdęcia,
zmniejszone wchłanianie niektórych składników mineralnych z diety (m.in.: magnezu, cynku, żelaza i wapnia).
Charakterystycznym objawem przedawkowania saponin jest ponadto wzmożona hemoliza czerwonych krwinek (wadliwe krwinki przepuszczają hemoglobinę do osocza naszej krwi). Taki proces może prowadzić nie tylko do rozwoju u pacjenta anemii, ale również uszkodzenia szpiku kostnego.
Niektóre z saponin wykazują ponadto działanie toksyczne dla człowieka i mogą prowadzić nie tylko do uszkodzenia mięśnia sercowego, ale również układu oddechowego, a nawet porażenia mózgu i rdzenia nerwowego.
Bezpieczna ilość saponin jest trudna do ustalenia i zależy od wielu czynników osobniczych. Z tego względu przy stosowaniu preparatów zawierających saponiny wskazana jest ostrożność i konsultacja z lekarzem. Dotyczy to zwłaszcza osób z chorobami układu pokarmowego czy kobiet w ciąży. Szacuje się, że dawka toksyczna wynosi około 50 mg na kilogram masy ciała.
Przeczytaj również:
Czym jest cynk i jak działa?
Saponiny w diecie
Ze względu na to, że saponiny są związkami chemicznymi pochodzenia roślinnego, ich obecność w naszej diecie jest raczej dość oczywista. Ze względu na właściwości lecznicze, warto je spożywać regularnie, gdyż może to korzystnie wpływać na funkcjonowanie naszego organizmu, należy jednak pamiętać o przestrzeganiu bezpiecznych dawek. Saponiny występują między innymi w:
roślinach strączkowych (m.in. soja);
wybranych zbożach (np.: komosa ryżowa i owies);
ziołach (jak chociażby lukrecja czy żeń-szeń);
warzywach (np. buraki, szpinak),
herbacie i kawie.
Saponiny trafiają do naszego menu również w produktach mlecznych oraz mięsie – są one bowiem popularnym składnikiem pasz dla zwierząt.
Jeżeli obawiamy się o ich zbyt dużą podaż w diecie i to, że ograniczą wchłanianie innych substancji takich jak witaminy i minerały, warto poddać je obróbce termicznej, która neutralizuje w dużej mierze działanie saponin.
