Ośrodkowy układ nerwowy – budowa
Ośrodkowy układ nerwowy ma bardzo skomplikowaną strukturę. OUN w całości jest zbudowany z istoty szarej i istoty białej. W skład ośrodkowego układu nerwowego wchodzą dwie główne części: mózg i rdzeń kręgowy. Mózg znajduje w czaszce, która chroni go przed wszelkimi urazami. Natomiast rdzeń kręgowy biegnie w kanale kręgowym kręgosłupa – począwszy od głowy, aż po odcinek lędźwiowy, gdzie kończy się tzw. ogonem końskim.
Cały układ nerwowy zbudowany jest z komórek nerwowych zwanych neuronami oraz komórek pomocniczych (komórek glejowych), czyli gleju, który pełni funkcje ochronne i odżywcze.
Neurony to komórki zdolne do przewodzenia impulsów nerwowych, dzięki którym informacja o zamiarze wykonania danej czynności może być przekazana np. do mięśni lub innych narządów. Stanowi to warunek sprawnego działania organizmu.
Największym skupiskiem neuronów jest mózg. Jego waga wynosi ok. 1,5 kg, ale różni się u różnych osób, co nie znaczy, jest związana z wysoką lub niską inteligencją. Składa się z prawie 100 mld neuronów. Tworzą olbrzymią sieć połączeń, których ilość jest niewyobrażalnie wielka. Mózg jest otoczony: trzema warstwami opon mózgowo-rdzeniowych (oponą miękką, pajęczynówką i oponą twardą), płynem mózgowo-rdzeniowym oraz kośćmi czaszki. Mózgowie dzieli się na następujące części:
Kresomózgowie – największa część mózgu, złożona z dwóch półkul. Mózg odpowiada w tej części za najbardziej rozwinięte ewolucyjnie procesy takie jak, np.: myślenie abstrakcyjne, widzenie i skojarzenia wzrokowe, pamięć, mowę, emocje, analizę informacji i podejmowanie decyzji.
Międzymózgowie – reguluje: temperaturę ciała, apetyt i sytość, uczucie pragnienia, cykl snu i czuwania oraz wiele procesów hormonalnych.
Pień mózgu – stanowi najbardziej pierwotną strukturę mózgu, dlatego też kontroluje podstawowe czynności życiowe i odpowiada za prawidłowość funkcji życiowych, takich jak: oddychanie, akcja serca oraz utrzymywanie ciśnienie krwi.
Móżdżek – odpowiada za koordynację ruchów, utrzymanie równowagi ciała i napięcie mięśni.
Mogłoby się wydawać, że panujemy nad naszym układem nerwowym, jednak prawda jest taka, że świadomie kontrolujemy tylko jego pewną część. Reszta pozostaje poza siłą naszej woli, działając w sposób niezależny.
Rdzeń kręgowy to przedłużenie mózgu. Jak wspomnieliśmy, biegnie wewnątrz kręgosłupa, od podstawy czaszki aż do odcinka lędźwiowego.
Wychodzą z niego nerwy rdzeniowe do wielu części ciała, przez co odpowiada za rozprowadzanie sygnałów nerwowych z mózgu do każdego zakątka naszego organizmu.
Bierze także udział w odruchach, czyli automatycznych reakcjach obronnych, które nie wymagają udziału świadomości, np. cofnięcie ręki po dotknięciu gorącego przedmiotu.
Przeczytaj również:
Neuron – rodzaje, budowa, funkcje
Za co odpowiada ośrodkowy układ nerwowy?
OUN jest nadrzędnym układem w ludzkim ciele. Każdy mięsień i narząd, aby działać, potrzebuje sygnału z ośrodkowego układu nerwowego, a zatem jest on jakby centrum dowodzenia organizmu.
Steruje praktycznie każdą czynnością – zarówno tą świadomą, jak i nieświadomą. Dzięki niemu: widzimy, słyszymy, czujemy dotyk, smak, temperaturę, czyli odbieramy bodźce z otoczenia oraz reagujemy na nie.
Poza tym możemy: planować konkretne działania, mówić, poruszać się i funkcjonować w społeczeństwie. Nie sposób wymienić wszystkich funkcji ośrodkowego układu nerwowego. W uproszczeniu OUN odpowiada za:
Kontrolę ruchów – planowanie i wykonywanie ruchów, zarówno całym ciałem (np. przy chodzeniu), jak i konkretną jego częścią np. jednym palcem.
Odbieranie bodźców zmysłowych – mózg otrzymuje impulsy nerwowe z: oczu, uszu, nosa, skóry, wnętrza ciała, interpretując i składając je w taki sposób, że odbieramy je jako: widzialny obraz, dźwięk, dotyk lub inne konkretne uczucie.
Myślenie i podejmowanie decyzji – analizowanie sytuacji, przewidywanie skutków, rozwiązywanie problemów.
Tożsamość – to właśnie w ośrodkowym układzie nerwowym zachodzą procesy, dzięki którym jesteśmy daną osobą, a nie kimś innym. To on determinuje nasze osobowość, charakter i to, kim się czujemy.
Stan świadomości – OUN odpowiada za: utrzymanie świadomości, przytomności oraz sen.
Pamięć i uczenie się – zapamiętywanie nowych informacji i przypominanie sobie wcześniej zapamiętanych faktów. Pamięć człowieka jest praktycznie nieograniczona.
Emocje – odczuwanie radości, smutku, złości, strachu i innych emocji.
Regulacja podstawowych procesów życiowych – należą do nich: oddychanie, krążenie krwi, ciśnienie tętnicze, utrzymywanie stałej temperatury ciała.
Przeczytaj również:
Glejak wielopostaciowy (glioblastoma) – objawy, leczenie, rokowania
Uszkodzenie ośrodkowego układu nerwowego
Do uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego może dojść na wiele sposobów. Stanowią one szczególne niebezpieczeństwo, ponieważ często prowadzą do trwałych zaburzeń: ruchowych, poznawczych, a nawet do śmierci.
Niestety w przeciwieństwie do innych układów, OUN ma bardzo ograniczoną zdolność regeneracji – uszkodzone komórki nerwowe nie są w stanie odbudować się tak jak np. komórki skóry.
Przyczyny uszkodzeń OUN są następujące:
Urazy mechaniczne – np.: wypadki komunikacyjne, upadki z wysokości, uderzenia w głowę, bójki.
Udar mózgu – niedokrwienie lub wylew krwi mogące prowadzić do obumarcia komórek danej części mózgu.
Nowotwory mózgu i rdzenia kręgowego.
Choroby zakaźne – zapalenie mózgu lub opon mózgowo-rdzeniowych, np. kleszczowe zapalenie mózgu.
Choroby autoimmunologiczne – choroby, w których układ odpornościowy niszczy własne komórki nerwowe np. stwardnienie rozsiane.
Niedotlenienie mózgu – np. po zatrzymaniu akcji serca, przez uduszenie.
Toksyczne substancje pochodzące ze środowiska zewnętrznego – np. zatrucia: metalami ciężkimi, alkoholem, narkotykami.
Objawy uszkodzenia OUN są bardzo zróżnicowane. Zaliczamy do nich, m.in.: niedowład ręki, nogi lub obu z nich, zaburzenia mowy, np.: bełkotanie lub brak możliwości mówienia; trudności w chodzeniu i utrzymaniu równowagi, zaburzenia widzenia, słuchu lub czucia, problemy z pamięcią lub koncentracją, drgawki, napady padaczkowe, nagła zmiana osobowości, utrata przytomności.
Przeczytaj również:
Powikłania zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych
Choroby ośrodkowego układu nerwowego
Istnieje wiele chorób OUN. Niektóre z nich są wrodzone, niektóre – nabyte. Część z nich pojawia się i postępuje szybko, natomiast inne mogą rozwijać się przez wiele lat.
Warto dodać, że ich objawy mogą być bardzo różne i pozornie być związane z innym układem narządów, dlatego zawsze należy zachować czujność neurologiczną.
Najczęstsze choroby OUN to:
Udar mózgu – to stan, gdy do mózgu dopływa zbyt mało krwi lub gdy dojdzie do uszkodzenia naczynia i wylania się krwi do mózgu (wylew). Ten pierwszy nazywamy niedokrwiennym, natomiast drugi – krwotocznym. Do objawów udaru zaliczamy: zaburzenia mowy (np. mowa bełkotliwa), nagły niedowład jednej z kończyn, brak możliwości zmarszczenia czoła lub opadanie kącika ust. Z powodu ryzyka niepełnosprawności i śmierci udar mózgu jest wskazaniem do natychmiastowej hospitalizacji. Dlatego, jeśli zaobserwujesz u siebie lub u osoby bliskiej takie objawy, natychmiast wezwij pogotowie ratunkowe.
Choroba Alzheimera – dochodzi w niej do odkładania się w komórkach nerwowych tworzących korę mózgową nieprawidłowego białka o nazwie beta-amyloid, które powoduje ich postępujące uszkodzenie. Prowadzi do zaburzeń: pamięci, kojarzenia faktów, orientacji i zachowania. Jest najczęstszą przyczyną demencji u osób starszych.
Choroba Parkinsona – związana z uszkodzeniem komórek w mózgu produkujących dopaminę, której odpowiedni poziom jest niezbędny do prawidłowej kontroli ruchów. Objawia się: drżeniem rąk, sztywnością mięśni, spowolnieniem ruchów, trudnościami z mową i chodzeniem, ale także depresją i zaburzeniami osobowości.
Stwardnienie rozsiane (SM) – to choroba autoimmunologiczna, w której układ odpornościowy niszczy osłonki mielinowe neuronów, prowadząc do zaburzeń w przesyłaniu impulsów nerwowych. Objawy pojawiają się falami, okresy dobrego samopoczucia przeplatają się z rzutami choroby. Mogą obejmować: zaburzenia równowagi, drętwienie kończyn, zmęczenie, problemy ze wzrokiem i koordynacją ruchów.
Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych – to stan zapalny toczący się w obrębie opon mózgowo-rdzeniowych. Wywoływany jest przez bakterie lub wirusy. Objawia się: gorączką, bólem głowy, sztywnością karku, światłowstrętem i wymiotami. Podobnie jak udar mózgu, wymaga pilnego leczenia.
Padaczka – charakteryzuje się występowaniem nawracających napadów spowodowanych nieprawidłową aktywnością elektryczną w mózgu. Do głównych symptomów – poza napadami drgawek – zaliczamy: utratę przytomności, zaburzenia mowy, zachowania, omamy wzrokowe oraz słuchowe.
Guzy nowotworowe – nowotwory OUN nie należą do rzadkości. Mogą być łagodne lub złośliwe. Objawy guza zależą od jego lokalizacji i wielkości. Najczęściej obserwujemy: bóle głowy, zaburzenia równowagi, nudności i wymioty (szczególnie rano, po wstaniu z łóżka, nieprzynoszące ulgi), zmiany w zachowaniu i napady padaczkowe.
Przeczytaj również:
Nerw błędny – funkcje, uszkodzenie, leczenie. Jak wzmocnić nerw błędny? Teoria poliwagalna
Nowotwory ośrodkowego układu nerwowego
Zdaniem eksperta
Olga Papis-Sobczak, neurolog
Najczęstszymi nowotworami ośrodkowego układu nerwowego są glejaki. Stanowią one 50–60% pierwotnych guzów mózgu. Szczególnie często występują one u dzieci. Najczęstszym typem glejaka, występującym u dorosłych, są glejaki wielopostaciowe, następnie gwiaździaki (ok. 30% glejaków) o różnym stopniu zróżnicowania, astrocytoma, astroblastoma – częstsza w trzeciej dekadzie życia, wreszcie rdzeniaki niedojrzałe (medulloblastomy) stanowią ok. 10% nowotworów układu nerwowego oraz wyściułczaki (ependymoma), które stanowią 5%. Inne rodzaje glejaków to: gąbczaki, skąpodrzewiaki (6% chorych) oraz glejaki nerwu wzrokowego. U dzieci często występują prymitywne guzy neuroektodermalne (PNET), takie jak medulloblastoma i ependymoblastoma oraz guzy pochodzenia dysontogentycznego, czyli świadczące o zaburzonym rozwoju płodu — czaszkogardlaki (tj. 2,5% guzów u dzieci), potworniaki, torbiele naskórkowe i skórzaste. U dorosłych często występują również oponiaki – jest to 14% wszystkich guzów mózgu, ale także tłuszczaki, mięsaki, brodawczaki splotu naczyniowego, naczyniaki płodowe (2% chorych),szyszyniaki (1% chorych), nerwiaki osłonowe – głównie nerwu ósmego (8% chorych), chłoniaki ośrodkowego układu nerwowego (1% guzów). U dorosłych dosyć często spotykamy przerzuty nowotworów do mózgu, u dzieci nieco rzadziej (tylko 6%). Najczęściej przerzuty daje rak płuca, następnie rak jelita grubego, rak sutka, nerek, jajnika oraz czerniak. Z kolei w obrębie rdzenia kręgowego spotykamy: nerwiaki, oponiaki, glejaki, wyściółczaki i gwiaździaki.
Jak widać, ośrodkowy układ nerwowy to bardzo ważna struktura naszego ciała, bez której nie da się żyć. Niestety jego możliwości regeneracyjne są ograniczone.
Dlatego tak istotne jest, aby o niego dbać już od najmłodszych lat. Chodzi przede wszystkim o: zdrową dietę, aktywność fizyczną, unikanie palenia tytoniu i spożywania alkoholu. Istotną kwestię stanowi unikanie ryzykownych zachowań mogących prowadzić do urazów głowy i kręgosłupa, które są bardzo częstą przyczyną niepełnosprawności.
Jednym z działań, które możemy podjąć w tym zakresie, to noszenie kasku zawsze wtedy, gdy jest to zalecane.
