Lobotomia (leukotomia przedczołowa) mózgu – co to jest, jakie są skutki?

Co to jest lobotomia, jakie były wskazania?

Lobotomia (ang. lobotomy), znana również jako leukotomia (ang. leucotomy) to operacja neurochirurgiczna polegającą na przerwaniu połączeń między płatami czołowymi (w szczególności kory przedczołowej) a głębszymi strukturami mózgu. Lobotomia od zawsze była kontrowersyjnym zabiegiem, ale mimo wszystko była szeroko wykonywana przez ponad dwie dekady w leczeniu chorób psychicznych, takich jak: schizofrenia, choroba afektywna dwubiegunowa czy zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne.

Funkcja kory przedczołowej

Kora przedczołowa znajduje się w przedniej części płata czołowego. Obszar ten, dzięki licznym połączeniom, m.in. z układem limbicznym jest zaangażowany w regulację zachowania, przetwarzanie informacji, w tym planowanie i podejmowanie działania. Bierze również udział w procesach poznawczych, takich jak pamięć czy uwaga. Uważa się, że kora przedczołowa uczestniczy w powstawaniu uzależnień, poprzez regulowanie przyjemności.

Uszkodzenie kory przedczołowej powoduje zaburzenia osobowości oraz utratę zdolności do zarządzania naszym zachowaniem. Jednym z pierwszych udokumentowanych przypadków uszkodzenia tej okolicy był pacjent Phineas Gage, któremu stalowy pręt przybił czaszkę, niszcząc część płatów czołowych. Gage z osoby pracowitej i zrównoważonej, zmienił się w człowieka agresywnego, niepohamowanego, niecierpliwego i niezdolnego do podejmowania decyzji.

Sprawdź też: Nerwowość i rozdrażnienie – jak sobie radzić z objawami?

Inny przykład pokazał światu Brickner, który opisał pacjenta po usunięciu obu płatów czołowych w związku z guzem mózgu. Pooperacyjnie jego pacjent wykazywał społeczne odhamowanie, co dostarczyło kolejnych dowodów na powiązanie kory przedczołowej z emocjami.

Leukotomia – uszkodzenie płatów czołowych

Pierwsze próby leczenia chirurgicznego pacjentów psychiatrycznych były podejmowane pod koniec lat 80. XIX wieku. Szwajcarski lekarz Gottlieb Burkhardt usunął wówczas części kory czołowej sześciu pacjentom z halucynacjami słuchowymi i innymi objawami schizofrenii, uważając, iż zabieg ich uspokoił.

Jednak to portugalski neurolog António Egas Moniz jest uznawany za wynalazcę lobotomii. Natchniony prezentacją Johna Fultona na szympansach, które po pozbawieniu kory czołowej okazywały brak emocji, wykonał razem ze swoim współpracownikiem Almeidą Limą pierwszą lobotomię.

W listopadzie 1935 r. 63-letniej kobiecie z ciężką depresją, urojeniami oraz nasilonym lękiem wstrzyknęli etanol w okolicę płatów czołowych, uzyskując poprawę (chemiczna lobotomia). Później Moniz wprowadził instrument chirurgiczny określany jako leukotom. Była to igła zakończona pętlą z drutu, która po wprowadzeniu do mózgu i obróceniu powodowała uszkodzenia płatów czołowych. Procedurę tę określono jako leukotomia. W 1949 r. Moniz uzyskał Nagrodą Nobla w dziedzinie fizjologii i medycyny – za wkład do psychochirurgii.

Lobotomia transorbitalna (przezoczodołowa)

Metoda ta zyskiwała coraz więcej zwolenników. Włoski psychiatra Amarro Fiamberti opracował najpierw procedurę, która obejmowała dostęp do płatów czołowych przez oczodoły, co z kolei zainspirowało Waltera J. Freemana do opracowania lobotomii przezoczodołowej. W 1945 roku wykonał on pierwszą lobotomię transorbitalną, która nie wymagała tradycyjnego chirurga i sali operacyjnej. Technika ta polegała na użyciu instrumentu zwanego orbitoklastem, który przypominał szpikulec do lodu.

Pacjent był znieczulany za pomocą elektrowstrząsów, a następnie lekarz wbijał mu narzędzie do oczodołu przy pomocy młotka. Instrument wprowadzany był na głębokość około 7 cm, a następnie był przesuwany z boku na bok, co uszkadzało połączenia płatów czołowych z resztą mózgu. Lobotomia stała się zabiegiem popularnym. Aż do połowy lat 50. XX wieku wykonano ich niemal 60 000 w Stanach Zjednoczonych i w Europie. Jednak wraz z wkroczeniem na rynek leków przeciwpsychotycznych (zwłaszcza chlorpromazyny, później haloperidolu) oraz w związku z niezadowalającymi wynikami, znaczenie lobotomii znacznie zmalało. W dzisiejszych czasach zabieg jest już niemal niewykonywany.

Lobotomia mózgu – efekty leczenia

Wyniki leczenia pozostawiały wiele do życzenia: tylko u ¹/₃ pacjentów uzyskiwano poprawę, u ¹/₃ stan pozostawał bez zmian, a u ¹/₃ dochodziło do pogorszenia. Część pacjentów umierała na stole operacyjnym (około 5 proc.), inni wskutek zakażeń. Zanotowano również, iż pacjenci popełniali samobójstwa po operacji. Badania naukowe nie dostarczyły dowodów na pozytywne efekty lobotomii, ale na poważne zaburzenia osobowości i życia emocjonalnego pacjentów po operacji. Sam Freeman określał efekt lobotomii jako „chirurgiczne wywoływanie dzieciństwa”.

Powikłania po lobotomii

Leukotomia powodowała skutki uboczne, takie jak:

• utrata samodzielności,
• zmniejszenie spontaniczności, samoświadomości, motywacji,
• zahamowanie emocjonalne, apatia, obojętność,
• dezorganizacja osobowości,
• deficyty intelektualne,
• nietrzymanie moczu,
• padaczka.

Psychochirurgia – czy nadal wykonuje się lobotomię?

Mimo iż w dzisiejszych czasach farmakologia zdominowała leczenie schorzeń psychicznych, wciąż w ciężkich i wyjątkowych przypadkach stosuje się leczenie neurochirurgiczne. Pacjenci kwalifikowani do operacji zazwyczaj cierpią na zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne (OCD), ciężkie zespoły depresyjne lub lękowe. Przed podjęciem decyzji o zabiegu cały zespół lekarzy powinien upewnić się, że choroba jest długotrwała, powoduje znaczne cierpienie, a wieloletnie próby leczenia farmakologicznego, psychoterapeutycznego czy elektrowstrząsami nie przyniosły poprawy.

Lobotomia w Polsce nie jest wykonywana przy pomocy technik z połowy ubiegłego wieku. Dzisiejsza psychochirurgia różni się diametralnie od lobotomii wykonywanych w przeszłości. Po pierwsze, przed zabiegiem wykonuje się badania obrazowe i dokładnie planuje dojście do głębokich struktur mózgu. Operacja wykonywana jest metodą stereotaksji, czyli bardzo precyzyjnego umieszczania w mózgu elektrod lub innych urządzeń do niszczenia tkanek. Zabiegi te są uważane za bezpieczne, śmiertelność jest bliska zera. Ponadto cechują się skutecznością w granicach 30–70 proc., w zależności od diagnozy oraz typu zabiegu.

Do zabiegów neurochirurgicznych wykonywanych ze wskazań psychiatrycznych zaliczamy poniższe:

• przednia cingulotomia (uszkodzenie przednich części obu zakrętów obręczy);
• traktotomia podogoniasta (przerwanie połączeń między płatami czołowymi a strukturami podkorowymi);
• leukotomia limbiczna (połączenie obu powyższych technik);
• przednia kapsulotomia (uszkodzenie przedniej odnogi torebki wewnętrznej).

Warto również wspomnieć o możliwości wykonania głębokiej stymulacji mózgu (DBS). Zabieg DBS, znany głównie ze spektakularnych wyników leczenia w chorobie Alzheimera, może być wykorzystywany także w psychiatrii. Stymulując m.in. jądra podwzgórza, jądro migdałowate, przednią część torebki wewnętrznej czy uzdeczko w pniu mózgu, udaje się uzyskać poprawę kliniczną u pacjentów cierpiących z powodu OCD, ciężkiej depresji, anoreksji, uzależnień czy zespołu stresu pourazowego.