Czym są foliany?
Foliany to grupa związków chemicznych należących do witamin z grupy B, których wspólną cechą jest aktywność biologiczna witaminy B9. Naturalnie występują w produktach spożywczych – szczególnie w zielonych warzywach liściastych, roślinach strączkowych, otrębach pszennych, orzechach i pełnoziarnistych zbożach. Kwas foliowy, czyli kwas pteroilomonoglutaminowy, to syntetyczna forma folianów obecna w suplementach diety i żywności wzbogaconej, takich jak płatki śniadaniowe czy napoje roślinne. Choć chemicznie stabilniejszy, nie jest aktywny biologicznie – aby mógł działać, organizm musi przekształcić go w 5-metylotetrahydrofolian (5-MTHF), czyli formę czynną.
Jakie znaczenie mają foliany dla kobiet w okresie przedkoncepcyjnym, w czasie ciąży i połogu?
Foliany biorą udział w procesie podziału komórek, syntezie kwasów nukleinowych i wytwarzaniu białek. Ich obecność jest niezbędna do prawidłowej syntezy aminokwasów, wzrostu tkanek matczynych, utrzymania prawidłowego metabolizmu homocysteiny oraz prawidłowego funkcjonowania układu odpornościowego i nerwowego. Dla kobiet planujących ciążę, ciężarnych i karmiących mają one istotne znaczenie, ponieważ decydują o prawidłowym rozwoju zarodka, łożyska i płodu.
Okres przedkoncepcyjny
Eksperci PTGiP podkreślają, że suplementacja kwasu foliowego powinna rozpocząć się co najmniej 12 tygodni przed planowaną ciążą. Ma to istotne znaczenie, ponieważ cewka nerwowa płodu zamyka się już do 28. dnia po zapłodnieniu, a niedobór folianów w tym okresie może prowadzić do ciężkich wad rozwojowych, takich jak rozszczep kręgosłupa czy bezmózgowie. W tym czasie organizm kobiety powinien osiągnąć odpowiedni poziom folianów w surowicy i krwinkach czerwonych, co wymaga regularnego przyjmowania suplementów diety zawierających 400–800 µg kwasu foliowego.
Przeczytaj również:
Witaminy dla kobiet w ciąży – jakie należy przyjmować?
Ciąża
W czasie ciąży zapotrzebowanie na foliany wzrasta, ponieważ intensywnie zachodzą procesy podziału komórek i rozwoju nowych tkanek. Kwas foliowy bierze udział w syntezie DNA i RNA, a więc bezpośrednio w procesie wzrostu i różnicowania komórek płodu. Niedostateczna podaż tej witaminy może prowadzić do hiperhomocysteinemii, która zwiększa ryzyko stanu przedrzucawkowego, poronień i wewnątrzmacicznego zahamowania wzrostu płodu. U kobiet ciężarnych utrzymanie prawidłowego poziomu folianów sprzyja również prawidłowemu funkcjonowaniu układu odpornościowego oraz zmniejsza uczucia zmęczenia i znużenia, które często towarzyszą wczesnym etapom ciąży. Eksperci PTGiP rekomendują stosowanie 800 µg aktywnego folianu dziennie, choć to też kwestia indywidualna, do przedyskutowania z lekarzem prowadzącym ciążę.
Połóg i okres karmienia piersią
Po porodzie i w czasie karmienia piersią foliany nadal pełnią ważną rolę w utrzymaniu prawidłowego poziomu homocysteiny, wspierają regenerację organizmu matki i uczestniczą w przekazywaniu składników odżywczych do mleka. Utrzymanie odpowiedniego poziomu witaminy B9 wpływa także na prawidłowe funkcjonowanie układu nerwowego matki i noworodka. W tym okresie rekomendowana dawka wynosi 600–800 µg aktywnej formy folianów dziennie, a u kobiet o zwiększonym zapotrzebowaniu rekomenduje się preparaty łączone z witaminami B6, B12 i choliną.
Jakie jest zapotrzebowanie na foliany u kobiet planujących ciążę, w ciąży i w połogu?
Zapotrzebowanie na foliany zmienia się w zależności od etapu życia kobiety. W populacji ogólnej zaleca się przyjmowanie 400 µg folianów dziennie, jednak w okresie przedkoncepcyjnym i w czasie ciąży potrzeby rosną. PTGiP rekomenduje dawki od 400 do 800 µg na dobę dla kobiet zdrowych, natomiast w grupach pośredniego i wysokiego ryzyka rozwinięcia się wady cewy nerwowej u płodu – nawet do 5 mg syntetycznego kwasu foliowego dziennie, szczególnie w pierwszym trymestrze. Odpowiednie wysycenie organizmu folianami następuje zwykle po 8–12 tygodniach regularnego przyjmowania suplementów.
Przeczytaj również:
Test owulacyjny – jak używać, jak odczytać wynik?
Jakie objawy niedoboru kwasu foliowego mogą towarzyszyć ciężarnej?
Objawy niedoboru kwasu foliowego u ciężarnej mogą być początkowo mało charakterystyczne. Występuje:
uczucie zmęczenia,
osłabienie,
bladość skóry,
obniżony nastrój,
pogorszenie koncentracji.
Dłuższy niedobór prowadzi do niedokrwistości megaloblastycznej, zaburzeń wytwarzania krwinek czerwonych oraz zaburzeń w prawidłowej syntezie kwasów nukleinowych. Skutki niedoboru mogą być dramatyczne również dla płodu – zwiększa się ryzyko wad cewy nerwowej, rozszczepu wargi i podniebienia oraz zaburzeń rozwoju układu nerwowego dziecka.
Suplementacja kwasu foliowego a wady cewy nerwowej u płodu
Zależność między suplementacją kwasu foliowego a ryzykiem wad cewy nerwowej została jednoznacznie potwierdzona. Regularne przyjmowanie folianów przed ciążą i w jej pierwszych tygodniach zmniejsza ryzyko rozszczepu kręgosłupa nawet o 70%. Optymalny poziom folianów we krwi matki należy osiągnąć jeszcze przed zapłodnieniem, ponieważ zamykanie cewy nerwowej zachodzi bardzo wcześnie. Eksperci zwracają uwagę, że poza witaminą B9 znaczenie ma także podaż choliny oraz witamin B6 i B12, które współdziałają ze sobą.
Przeczytaj również:
Badania przesiewowe noworodków – jakie, ile trwają, jakie choroby wykrywają?
Suplementacja folianów: folian 5-MTHF, syntetyczny kwas foliowy, preparaty łączone
W przypadku folianów liczy się nie tylko ilość, ale także to, w jakiej formie są przyjmowane. Kwas foliowy, czyli syntetyczna forma tej witaminy (kwas pteroilomonoglutaminowy), musi zostać przekształcony w organizmie do formy aktywnej, aby mógł działać. U części osób, zwłaszcza z tzw. mutacją genu MTHFR, ten proces zachodzi wolniej lub mniej skutecznie. Wtedy część kwasu foliowego może pozostać w nieprzetworzonej postaci, co może zaburzać ważne procesy metaboliczne i utrudniać utrzymanie prawidłowego poziomu homocysteiny.
Aktywna forma folianu, czyli 5-MTHF (kwas lewomefoliowy), naturalnie występuje w organizmie i nie wymaga dodatkowych przemian, dlatego jest lepiej przyswajana. Działa skutecznie także u kobiet, które mają wspomnianą mutację MTHFR i nie niesie ryzyka „maskowania” niedoboru witaminy B12. Coraz częściej lekarze polecają preparaty, które łączą obie formy – syntetyczną i aktywną – dzięki czemu organizm może wykorzystać je w różny sposób, zależnie od indywidualnych potrzeb. W aptekach dostępne są również suplementy diety zawierające dodatkowo inne witaminy z grupy B i cholinę. Takie połączenie wzmacnia działanie folianów.
Źródła folianów w jadłospisie ciężarnej. Czy sama dieta wystarczy, aby pokryć zapotrzebowanie?
Naturalne źródła folianów to przede wszystkim zielone warzywa liściaste – szpinak, sałata, brokuły, kapusta, a także rośliny strączkowe, pełnoziarniste produkty zbożowe, otręby pszenne, sery i jaja. Kwas foliowy można też znaleźć we wzbogacanej żywności, takiej jak płatki śniadaniowe, napoje roślinne czy pieczywo.
Niestety foliany są nietrwałe – ulegają rozkładowi pod wpływem wysokiej temperatury, światła i długiego przechowywania. Dlatego sama dieta, mimo dużej zawartości składników odżywczych, rzadko zapewnia odpowiednie stężenie witaminy B9, szczególnie w okresie ciąży. Z tego powodu suplementacja folianów pozostaje niezbędnym elementem profilaktyki zdrowotnej. Regularne przyjmowanie preparatów pozwala utrzymać prawidłowy poziom folianów we krwi i zapewnia prawidłowe funkcjonowanie procesów metabolicznych u matki i płodu.
Tylko odpowiednie połączenie diety bogatej w foliany, suplementacji witamin z grupy B i choliny oraz regularne przyjmowanie preparatów o potwierdzonej jakości daje realną szansę na urodzenie dziecka bez wad rozwojowych i z prawidłowo funkcjonującym układem nerwowym.
