Bezpłodność u kobiet i mężczyzn – definicja
Bezpłodność jest to stan nieodwracalnego i nieuleczalnego (w świetle aktualnej wiedzy medycznej) braku zdolności do spłodzenia potomstwa w sposób naturalny. Pojęcie to może dotyczyć zarówno kobiet, mężczyzn, jak i obu płci.
Bezpłodność i niepłodność – czy to to samo?
Na pierwszy rzut oka te dwa pojęcia wydają się oznaczać to samo, jednak bezpłodność i niepłodność nie są synonimami. Jak zostało wspomniane wyżej, bezpłodność to trwała i nieodwracalna niezdolność do posiadania dzieci.
Niepłodność natomiast definiuje się jako niemożność zajścia w ciążę pomimo rocznego, regularnego współżycia seksualnego z przeciętną częstotliwością 3–4 stosunków tygodniowo, bez stosowania jakichkolwiek środków antykoncepcyjnych.
Co należy do najczęstszych przyczyn niepłodności?
Przyczyny zaburzeń płodności po stronie kobiety:
zaburzenia owulacji – np. zespół policystycznych jajników (PCOS), przedwczesne wygasanie jajników, zaburzenia hormonalne (prolaktyna, tarczyca);
choroby jajowodów – niedrożność lub uszkodzenie jajowodów (często po stanach zapalnych, endometriozie, operacjach);
endometrioza – obecność komórek endometrium poza macicą, co może prowadzić do zrostów i zaburzeń owulacji;
problemy z macicą – wady wrodzone, mięśniaki, polipy, zrosty wewnątrzmaciczne;
wiek – płodność kobiety spada znacząco po 35. roku życia, a jeszcze mocniej po 40.
Przyczyny i objawy niepłodności po stronie mężczyzny:
nieprawidłowe parametry nasienia – niska liczba plemników, słaba ruchliwość, nieprawidłowa budowa;
zaburzenia gospodarki hormonalnej – np. niedobór testosteronu;
wady anatomiczne – żylaki powrózka nasiennego, wnętrostwo;
czynniki środowiskowe – przegrzewanie jąder, ekspozycja na toksyny, używki.
Czynniki wspólne dla kobiet i mężczyzn:
styl życia – stres, otyłość, niedowaga, palenie papierosów, nadmierne spożycie alkoholu, używki;
choroby przewlekłe – cukrzyca, choroby autoimmunologiczne, zaburzenia tarczycy;
czynniki immunologiczne – nieprawidłowe reakcje układu odpornościowego mogą utrudniać implantację zarodka;
idiopatyczna niepłodność – w ok. 10–15% przypadków nie udaje się ustalić konkretnej przyczyny mimo badań.
Szacuje się, że w 35% przypadków przyczyna niepłodności leży po stronie kobiety, w 35% po stronie mężczyzny, a za 10% odpowiada oboje partnerów. Pozostałe 20% stanowią sytuacje, w których nie da się określić jednoznacznej przyczyny. Należy tutaj wspomnieć, że niepłodność zawsze rozpatrujemy w kontekście konkretnej pary, a nie samej kobiety lub mężczyzny. Jest to istotne, ponieważ w przypadku doboru innego partnera, problem może nie występować.
Przeczytaj również:
Brak okresu po odstawieniu tabletek – czy są problemy z płodnością?
Jak rozpoznać bezpłodność?
Przed decyzją o założeniu rodziny zazwyczaj mało kto zastanawia się nad tym, czy może być biologicznym rodzicem. Pacjenci zwykle po raz pierwszy interesują się tym tematem, gdy wielomiesięczne próby zajścia w ciążę nie przynoszą oczekiwanego skutku. Jednak w dobie zwiększającej się świadomości zdrowotnej coraz więcej osób decyduje się na sprawdzenie swojej płodności jeszcze przed staraniami, czasem na długo przed. Aby tego dokonać, warto udać się do ginekologa w przypadku kobiet, a w przypadku mężczyzn do urologa lub androloga, czyli specjalisty od męskich hormonów.
Ginekolog podczas rutynowego badania ginekologicznego jest w stanie wykryć niektóre przyczyny niepłodności żeńskiej. Może zlecić lub wykonać dodatkowe badania, takie jak poziom hormonów odpowiadających za płodność (np. FSH, LH, AMH, TSH, testosteron, prolaktyna), USG jamy brzusznej (w tym jajników i macicy), ocenę drożności jajowodów, badanie cytologiczne. Wizytę u ginekologa zaleca się każdej kobiecie niezależnie od sytuacji życiowej i objawów minimum raz w roku.
Jeśli chodzi o mężczyzn, do podstawowych badań oceniających płodność należą:
badanie kliniczne i wywiad – urolog/androlog może wykryć nieprawidłowości anatomiczne w męskich narządach płciowych uniemożliwiające poczęcie dziecka;
badanie nasienia (seminogram, spermiogram) – jest to najważniejsze badanie. Na jego podstawie można określić liczbę plemników w ejakulacie, ich żywotność, ruchliwość, budowę oraz inne właściwości wpływające na jakość spermy;
badania hormonalne - FSH, LH, testosteron, prolaktyna, TSH;
USG jąder i jamy brzusznej.
W uzasadnionych przypadkach u obu płci można także wykonać badania genetyczne wykrywające ewentualne nieprawidłowości w materiale genetycznym, zaburzenia ilości i budowy chromosomów oraz przeróżne mutacje, które mogą mieć wpływ na płodność.
Przeczytaj również:
Bank spermy – kto może być dawcą? Jak wygląda oddawanie spermy do banku nasienia?
Możliwe przyczyny bezpłodności
Bezpłodność może wynikać z wielu zaburzeń i jej stwierdzenie nie zawsze jest proste i jednoznaczne. W przypadku mężczyzn do jej potencjalnych przyczyn zaliczamy:
brak produkcji plemników przez jądra lub usunięcie jąder – może do tego dojść z wielu powodów np. wnętrostwa, nowotworu, przebytej chemio- lub radioterapii, przebytej świnki, urazu lub skrętu jąder;
wady genetyczne – np. zespół Klinefeltera, czasem mukowiscydoza;
niedrożność nasieniowodów (przewodów doprowadzających spermę z jąder do prącia) – po urazach, zabiegach lub przebyciu stanu zapalnego okolicy jąder. Może wystąpić także całkowity brak nasieniowodów;
niektóre choroby autoimmunologiczne, w których organizm wytwarza przeciwciała niszczące plemniki.
U kobiet wyróżniamy następujące przyczyny tego stanu:
wrodzone wady narządów rodnych – wrodzony brak macicy lub jajników;
wady genetyczne np. zespół Turnera;
usunięcie macicy lub jajników np. z powodów nowotworowych,
trwała dysfunkcja jajników np. po chemio- lub radioterapii,
przedwczesne wygasanie czynności jajników – jest to zanik ich funkcji przed osiągnięciem 40. roku życia,
przedwczesna menopauza,
wrodzona niska rezerwa jajnikowa – już w trakcie narodzin w jajnikach znajduje się określona liczba komórek jajowych, a ich liczba z każdym rokiem maleje. W przypadku ich wyjściowo niewielkiej ilości może wystąpić wczesna bezpłodność.
Przeczytaj również:
Klomifen a leczenie niepłodności i zajście w ciążę
Bezpłodność – objawy u mężczyzn
Bezpłodność u mężczyzn może przez wiele lat pozostać niezauważona i nie dawać o sobie znać. Mężczyźni niezdolni do posiadania potomstwa wydają się na pozór zdrowi, nie odczuwają dolegliwości, prowadzą normalną aktywność życiową, mogą cieszyć się udanym życiem seksualnym. Prostym do zaobserwowania objawem bezpłodności może być brak jąder w mosznie, jednak nie jest to regułą, gdyż jądra mogą okresowo „wchodzić” do jamy brzusznej. Czasem wygląd zewnętrzny mężczyzny (sugerujący zespół Klinefeltera) lub brak libido mogą naprowadzić na rozpoznanie, jednak to też nie są pewne symptomy. Dopiero szersza diagnostyka np. badanie nasienia pozwalają postawić trafną diagnozę.
Bezpłodność – objawy u kobiet
Objawy bezpłodności u kobiet zazwyczaj są bardziej ewidentne i łatwiejsze do zaobserwowania, jednak tak jak w przypadku mężczyzn mogą pozostać przez długi czas niezauważone. Najważniejszą oznaką bezpłodności kobiety jest brak wystąpienia pierwszej miesiączki do ukończenia 16. roku życia. Może ona wskazywać na poważne wady wrodzone lub zaburzenia funkcji układu rozrodczego, uniemożliwiające poczęcie dziecka. Także nagłe i trwałe zaburzenia cyklu miesiączkowego (w szczególności brak miesiączki) u kobiety dotychczas prawidłowo miesiączkującej mogą być przejawem potencjalnej niepłodności. Oczywiście wszelkiego rodzaju nieprawidłowości anatomiczne, takie jak brak pochwy, jej ślepe zakończenie lub jakiekolwiek inne niepokojące oznaki powinny sugerować nam problemy z płodnością.
Poza wymienionymi objawami podstawowym symptomem bezpłodności, niezależnie od płci, jest oczywiście trudność z poczęciem dziecka mimo starań. Taki stan rzeczy zawsze wymaga konsultacji z lekarzem i ewentualnie przeprowadzenia dodatkowych badań. Należy także wspomnieć, że nawet w idealnych warunkach, przy idealnym zdrowiu, płodności i czasie nie zawsze musi dojść do ciąży. Wydaje się to oczywiste, ale przed udaniem się do specjalisty warto upewnić się, czy współżycie bez stosowania antykoncepcji występuje regularnie min. 3-4 razy w tygodniu i jest zakończone wytryskiem w pochwie.
Przeczytaj również:
In vitro – na czym polega, ile kosztuje? Refundacja
Jak bezpłodność wpływa na psychikę?
Wszystko zależy od indywidualnych uwarunkowań psychicznych danej osoby, od momentu, w którym dowiedziała się o własnej bezpłodności, a także od jej planów rodzicielskich. Nie dla wszystkich informacja o bezpłodności jest końcem świata – są osoby, które mogą się z niej cieszyć. Dla większości jest to jednak duży problem, a nawet szok, bez względu na to, czy sprawa dotyczy nastolatka, który w danej chwili nie planował potomstwa, czy pary ludzi starających się o ciążę od lat i w końcu poznających przyczynę niepowodzeń.
Najważniejsze to nie definiować siebie i swojej wartości jako człowieka przez pryzmat posiadania dzieci. Osoby bezpłodne są tak samo pełnowartościowe dla społeczeństwa, jak reszta ludzi. Nie jest też prawdą, że nie zasługują na miłość, albo nie powinny się z nikim wiązać, bo zniszczą komuś życie. Osoby dotknięte tym problemem mają skłonność do obwiniania siebie, często nie dociera do nich, że partnerowi/partnerce to tak naprawdę nie przeszkadza. Dlatego bezpłodność często jest przyczyną kryzysu w związku. Jeżeli dzieje się coś złego, należy zgłosić się do psychologa – może to być porada indywidualna lub partnerska.
Nie należy wstydzić się mówić o problemie, jeżeli bliscy wiedzą, że para stara się o dziecko, jest duża szansa, że będą dopytywać o ten aspekt. Najlepiej powiedzieć prawdę, a jeżeli para nie jest gotowa na ujawnienie szczegółów, powinna podać okrojoną wersję.
Czy leczenie niepłodności jest możliwe? Czy osoba bezpłodna może zostać rodzicem?
Mimo iż bezpłodność jest stanem niezmiennym i nieodwracalnym, nie jest równoznaczna z niemożnością posiadania dzieci. Pierwszym rozwiązaniem dostępnym dla wszystkich osób dotkniętych bezpłodnością jest adopcja. Można się o nią starać nawet wtedy, jeżeli nie jest się w związku. To, że dziecko nie posiada naszych genów, nie oznacza, że nie jesteśmy jego rodzicami. Osoby, które zdecydują się na ten trudny krok, w zdecydowanej większości są zadowolone ze swojej decyzji.
Zapłodnienie pozaustrojowe
Warto podkreślić, że istnieje szereg metod medycznych, które mogą pomóc parze w zostaniu rodzicami, choć nie wyleczą one bezpłodności jako takiej. Stosuje się je najczęściej, jeżeli problem dotyczy jednej ze stron, choć nie jest to regułą. Płodna partnerka może zostać zapłodniona, np. na skutek metody in vitro nasieniem pobranym od dawcy spermy. W tym wypadku, mimo że jej partner nie będzie ojcem malucha pod względem genetycznym, będzie mógł wspólnie z partnerką dzielić się radością wynikającą z przeżywania ciąży. To samo dotyczy sytuacji odwrotnej – płodny partner może w sposób sztuczny zapłodnić surogatkę lub para może użyć jajeczka pobranego od dawczyni.
Możliwości medycyny rosną z każdym rokiem i to, co wydawało się niemożliwe jeszcze kilka lat temu, jest teraz normą. Lekarze coraz częściej proponują osobom, u których występuje konieczność wykonania ryzykownych zabiegów albo które będą zmuszone poddać się leczeniu przy pomocy radio- lub chemioterapii – mrożenie spermy, jajeczek lub nawet zarodków. Metoda ta jest prosta, nie obciąża organizmu, a komórki mogą latami leżeć w specjalnym banku. Niestety, w przypadku opisanych metod dużą barierą mogą się okazać koszty, nie są to zabiegi refundowane w naszym kraju.
współpraca: psycholog, seksuolog Joanna Choińska
