Guz przysadki mózgowej – przyczyny, objawy, leczenie, rokowanie

Co to jest przysadka mózgowa?

Przysadka mózgowa jest niewielkim gruczołem dokrewnym położonym w głębi czaszki. Połączona jest bezpośrednio z mózgowiem. Mimo swych niewielkich rozmiarów, stanowi centralną część układu hormonalnego człowieka, poprzez wydzielane do krwi substancje regulując i integrując pracę wielu gruczołów w całym organizmie, w tym tarczycy, kory nadnerczy, jąder i jajników. Anatomicznie przysadka mózgowa składa się z dwóch dużych płatów przedniego i tylnego oraz z szczątkowego płata środkowego. Płat tylny połączony jest bezpośrednio z leżącym wyżej podwzgórzem i uwalnia do krwi hormony oksytocynę i wazopresynę. W płacie przednim rozproszone jest kilka różnych grup wyspecjalizowanych komórek wydzielniczych, produkujących hormony wpływające na pracę gruczołów "obwodowych":

• TSH (hormon stymulujący tarczycę),
• ACTH (hormon stymulujący korę nadnerczy),
• FSH i LH (folikulotropina i lutropina, zawiadujące pracą jąder i jajników),
• GH (hormon wzrostu),
• Prolaktynę.

Co to jest gruczolak przysadki, mikrogruczolak, makrogruczolak?

Gruczolaki należą do najczęstszych zmian nowotworowych przysadki mózgowej. Są to zwykle łagodne guzy powstające na podłożu nieprawidłowych, niekontrolowanych podziałów komórek wydzielniczych przedniego płata przysadki. Należą do zmian dość częstych (niektóre źródła podają, że niewielkie, nieme klinicznie guzy przysadki spotykane są nawet u 1/5 populacji). Rozwijają się zwykle spontanicznie. Jedynie niewielka część przypadków ma wyraźne tło genetyczne (np. jako składowa zespołu MEN1).

Gruczolaki przysadki podzielić możemy pod względem dwóch podstawowych cech – rozmiaru oraz aktywności hormonalnej. Guzy których największa średnica przekracza 10 mm nazywamy makrogruczolakami, mniejszy zaś to mikrogruczolak przysadki.

Pod względem aktywności hormonalnej gruczolaki mogą być nieaktywne lub, jeśli wydzielają jeden z hormonów przedniego płata przysadki, aktywne. Wśród aktywnych hormonalnie gruczolaków przysadki mózgowej wyróżniamy następujące rodzaje:

• prolactinoma – guz przysadki wydzielający prolaktynę, najczęstszy rodzaj gruczolaka przysadki;
• somatotropinoma – guz wydzielający hormon wzrostu;
• gonadotropinoma – guz wydzielający folikulotropinę i/lub lutropinę;
• guz wydzielający ACTH – jest to tzw. choroba Cushinga;
• bardzo rzadko występujący guz produkujący TSH;
• gruczolaki mieszane, wydzielające co najmniej dwa różne hormony przysadkowe.

Objawy, rozwój rozwój guza, strategia leczenia i rokowanie zależą zarówno od wielkości, jak i od charakteru hormonalnego gruczolaka.

Guz przysadki mózgowej – jakie objawy daje?

Znaczna część gruczolaków przysadki mózgowej pozostaje przez długi czas niema klinicznie – ich obecność nie powoduje dolegliwości na tyle uciążliwych, aby skłoniły do poszukiwania pomocy lekarza. Ewentualna obecność objawów gruczolaków przysadki wynika z jednej strony z wywierania przez guz tzw. "efektu masy" na okoliczne struktury, z drugiej z wpływu hormonów wydzielanych przez guz na gruczoły obwodowe i wtórnie na cały organizm. Poniżej opisano najczęściej opisane zespoły objawów.

Efekt masy charakterystyczny zwłaszcza dla makrogruczolaków – wynika z rozrostu guza i ucisku na otaczające tkanki, co często wywołuje zaburzenia widzenia (zawężenie pola widzenia do jego części środkowych z powodu ucisku guza na skrzyżowanie wzrokowe) i bóle głowy. Symptomy te często mylni diagnozowane są jako objawy psychiczne.

Zdarzają się wynikające z nadmiaru prolaktyny obniżenie libido oraz zaburzenia cyklu miesiączkowego (u kobiet) bądź zaburzenia potencji (u mężczyzn).

Gigantyzm spowodowany jest wpływem nadmiaru hormonu wzrostu (w przypadku rozwoju gruczolaka w okresie wzrastania, a więc u dzieci i młodzieży, prowadzi przede wszystkim do osiągnięcia bardzo wysokiego wzrostu). Zdarza się akromegalia (wpływ hormonu wzrostu po zakończeniu wzrastania, w tym przyrost masy ciała, powiększenie dłoni, stóp, i języka, pogrubienie rysów twarzy, obturacyjny bezdech senny, nadciśnienie i zaburzenia metaboliczne, bóle kości).

Nadczynność nadnerczy (warstwy korowej) wywołana jest nadmiernym wydzielaniem ACTH przez guz przysadki. Nadczynność kory nadnerczy (tzw. choroba Cushinga) – prowadzi do zwiększenia poziomu kortyzolu we krwi, który objawia się między innymi przyrostem masy ciała, redystrybucją tkanki tłuszczowej (szczupłe kończyny, masywny tułów i kark, twarz księżycowata), nadciśnieniem tętniczym, cukrzycą i innymi zaburzeniami metabolicznymi.

Guz na przysadce mózgowej może odpowiadać za pojawiają się zaburzeń czynności jąder lub jajników oraz tarczycy.

Objawy niewydolności przysadki (a w efekcie niedoczynności stymulowanych przez nią gruczołów) w przypadku dużych gruczolaków, które niszczą pozostałą część przedniego płata przysadki.

Czytaj również: Gruczolakorak (adenocarcinoma) – co to jest, diagnostyka, dziedziczność, leczenie, rokowanie

Guz przysadki – jakie badania zrobić?

Diagnostyka większości guzów wewnątrzczaszkowych – gruczolaki przysadki nie są tu wyjątkiem – opiera się przede wszystkim na badaniach obrazowych. Szczególną rolę w przypadku guzów okolicy przysadki mózgowej odgrywa obrazowanie rezonansem magnetycznym (MRI), które pozwala odróżnić gruczolaki od innych rodzajów guzów i zmian je imitujących. Ocenia się, że najbardziej szczegółowe obrazy MRI zdolne są wykazać obecność guza o wielkości co najmniej 3 mm. Tomografia komputerowa (TK), ze względu na znacznie mniejszą dokładność, jest w tym przypadku mniej przydatna.

Podejrzenie obecności gruczolaka przysadki obliguje ponadto do wykonania tzw. testów czynnościowych. Wymagają one pobrania próbki lub kilku próbek krwi i polegają na oznaczeniu poziomu hormonów przysadkowych we krwi kontrolnie oraz po wykonaniu tzw. testu stymulacji lub hamowania. Testy te polegają na zastosowaniu czynnika, który u zdrowych osób powoduje zwiększenie lub zmniejszenie wydzielania danego hormonu przez przysadkę mózgową. Testy te pomagają określić aktywność hormonalną gruczolaka.

Guz w przysadce mózgowej może wpływać na wzrok. Ocenia się również wpływ guza na otaczające tkanki – decydujące znaczenie mają tutaj szczegółowy wywiad i badanie przedmiotowe obejmujące pole widzenia.

Jak już wcześniej wspomniano, wiele gruczolaków przysadki nie wywołuje wyraźnych objawów. Dlatego też często rozpoznawane są przypadkowo, zwłaszcza podczas obrazowania mózgowia z innych przyczyn.

Czytaj również: Torbiel jądra – przyczyny, objawy, leczenie. Czy torbiel jądra jest groźna?

W jaki sposób leczy się guzy przysadki?

Leczenie guzów przysadki mózgowej zależne jest od ich wielkości, charakteru hormonalnego oraz wywoływanych objawów.

W przypadku guzów nieaktywnych hormonalnie decydującym kryterium jest rozmiar. Przyjmuje się, że bezobjawowe guzy o wielkości mniejszej niż 1 cm poddaje się ścisłej obserwacji poprzez regularne wykonywanie kontrolnych MRI. Brak zmian wielkości gruczolaka po 5 latach kontroli upoważnia do zakończenia nadzoru. Guzy większe niż 1 cm, zwłaszcza związane z ograniczeniem pola widzenia lub nasilonymi bólami głowy, wymagają leczenia operacyjnego (najczęściej przez niewielki dostęp pomiędzy grzbietem nosa i kątem oka).

Inaczej wygląda leczenie guzów czynnych hormonalnie. Zwłaszcza warto zwrócić uwagę na gruczolaki produkujące prolaktynę – leczenie operacyjne podejmuje się w ich przypadku rzadko, dobrze reagują natomiast na postępowanie farmakologiczne. Długotrwałe leczenie tzw. analogami dopaminy umożliwia u niektórych chorych osiągnięcie nawet całkowitego zaniku guza. W przypadku pozostałych rodzajów gruczolaków podstawowym sposobem leczenia jest operacyjne usunięcie guza, jednak w wielu przypadkach wymagane jest przygotowanie do operacji polegające na przyjmowaniu leków hormonalnych. Bywa to konieczne również po zabiegu, w celu uniknięcia ponownego rozrostu gruczolaka.

Alternatywą do leczenia operacyjnego, stosowaną szczególnie wtedy, gdy okazało się ono nieskuteczne lub niemożliwe, jest radioterapia.