Co to jest choroba Menkesa?
Choroba Menkesa (choroba kręconych włosów, zespół Menkesa) została opisana w 1962 roku jako sprzężona z chromosomem X – chorują głównie chłopcy, natomiast dziewczynki są nosicielkami choroby i przekazują ją swojemu potomstwu.
Jest to choroba związana z niedoborem miedzi, w której organizm osoby chorej nie potrafi metabolizować tego pierwiastka dostarczanego wraz z pożywieniem. Proces wchłaniania miedzi odbywa się w jelitach u osób zdrowych, u osób z chorobą Menkesa wchłanianie to nie zachodzi.
Gen, który jest przyczyną choroby, położony jest na jednym z ludzkich chromosomów (Xq13.3) i koduje białko o nazwie (MNKp). Defekt genetyczny zlokalizowany jest na tym właśnie chromosomie, w miejscu genu kodującego transportujący miedź typ-P ATPazy. Brak lub nieprawidłowa funkcja powyższego białka transportującego prowadzą do gromadzenia się miedzi w ścianie jelita i cewkach nerek. Daje to silne objawy wieloogniskowe. Zajęty zostaje ośrodkowy układ nerwowy (OUN) i tkanka łączna.
Znane są trzy warianty kliniczne choroby:
- postać klasyczna,
- postać łagodna,
- occipital horn syndrome (nie posiada odpowiednika w języku polskim).
Jak wspomniano wyżej, kobiety są nosicielkami zmutowanego genu, zwykle bezobjawowymi, ale mogą posiadać miejscami kręte włosy.
Niedobór miedzi i choroba kręconych włosów
Dlaczego zespół Menkesa określa się terminem „choroba kręconych włosów”? Schorzenie charakteryzuje się nieprawidłową, specyficzną budową włosów. Niedobór miedzi powoduje, iż stają się one pozwijane, pokręcone i połamane w regularnych odstępach. Ważne jest to, iż przybierają charakterystyczną białą lub srebrną barwę. Dotyczy to nie tylko włosów na głowie, ale również brwi i rzęs.
Miedź stanowi dla człowieka ważny mikroelement, jest podstawowym pierwiastkiem śladowym w organizmie. Jest bezwzględnie potrzebna do prawidłowego rozwoju i funkcjonowania organizmu. Pierwiastek ten stanowi istotny element wielu bardzo ważnych procesów zachodzących każdego dnia w naszym organizmie. Za proces prawidłowego wchłaniania miedzi w jelitach u osób zdrowych odpowiedzialna jest duża rodzina białek wiążących metale, tzw. metalotioneiny.
W przypadku osób dotkniętych chorobą Menkesa proces ten nie zachodzi. Pojawia się niedobór miedzi, który u pacjentów wiąże się z wieloma licznymi zaburzeniami, głównie ze strony układu nerwowego (upośledzony zostaje transport miedzi przez barierę krew – mózg), ale także naczyń krwionośnych, kości i skóry.
Jakie są objawy choroby Menkesa?
Osoby dotknięte tą chorobą prezentują szereg niespecyficznych objawów. Część z nich to ciężkie objawy neurologiczne. Wszystkie są konsekwencją braku miedzi w komórkach (nerwowych, tkance kostnej, wątrobie i naczyniach krwionośnych).
Wśród możliwych symptomów warto wymienić:
- wczesne zaburzenia wzrostu i możliwe opóźnienie umysłowe;
- wspomnianą już specyficzną, nietypową budowę włosów (są kręte, sztywne i bardzo łamliwe, albo bardzo wiotkie, łatwo zbijające się w kłęby);
- problemy z poruszaniem się;
- problemy z utrzymaniem właściwej temperatury ciała (najczęściej hipotermia);
- łamliwość kości (osteoporoza);
- padaczka;
- uchyłki na pęcherzu moczowym (częste zapalenie dróg moczowych i ból przy oddawaniu moczu).
W łagodnej postaci choroby Menkesa charakterystyczny jest opóźniony rozwój psychoruchowy. Chorzy mogą chodzić samodzielnie i mówić. Wyraźne jest osłabienie siły mięśniowej. Lekarze stwierdzają ataksję, drżenia mięśniowe, ruchy mimowolne.
Zespół Menkesa – objawy – postać klasyczna
Postać klasyczna charakteryzuje się tym, że zauważalny jest regres (powrót do wcześniejszego stadium) rozwoju psychoruchowego. Po 2–3 miesiącach prawidłowego rozwoju obserwuje się szereg objawów neurologicznych – obniżenie napięcia mięśniowego i siły mięśniowej, zaburzenia widzenia i drgawki.
Lekarze stwierdzają zaburzenia fiksacji wzroku i wodzenia, opadanie powiek, zeza, narastanie napięcia mięśniowego kończyn, drżenia mięśniowe i drgawki. Badanie rezonansu magnetycznego głowy uwidacznia ogromne zmiany w mózgu a w szczególności (zaniki mózgu i móżdżku, ogniska niedokrwienne, zaburzenia mielinizacji oraz zmiany w jądrach podstawy i wzgórzu).
Charakterystyczne są zaburzenia termoregulacji. Objawy zespołu Menkesa u dziecka to także:
- trudności w karmieniu,
- hipoglikemia,
- żółtaczka,
- przepuklina pępkowa,
- opóźnione wyrzynanie zębów,
- zaburzenia tkanki łącznej.
Włosy są kręte i szorstkie. Owłosienie głowy i brwi jest krótkie, rzadkie i odbarwione. Obserwuje się rozrzedzenie struktury kostnej czaszki i kości długich. Większość osób z tą postacią umiera między siódmym miesiącem a czwartym rokiem życia. Twarz dziecka jest również bardzo charakterystyczna, tzw. twarz „cherubinowa” blada, z szerokimi policzkami, płaską nasadą nosa, opadaniem powiek i zredukowaną mimiką. Zauważalny jest nadmiar skóry, zwłaszcza na karku, w okolicach pachowych i na tułowiu.
Occipital horn syndrome
Occipital horn syndrome to jedna z trzech postaci zespołu Menkesa. Charakteryzuje się głównie zaburzeniami tkanki łącznej u młodzieży i dorosłych oraz nadmierną elastycznością skóry i stawów. Charakterystycznymi objawami są:
- obecność przepuklin brzusznych,
- obecność uchyłków pęcherza moczowego,
- częstsze występowanie tętniaka aorty,
- przewlekłe biegunki,
- omdlenia,
- hipotermia.
Diagnostyka i leczenie choroby Menkesa
W przypadku tej choroby sprawdza się poziom dwóch biochemicznych markerów – poziom miedzi i ceruloplazminy w surowicy w połączeniu z kliniczną manifestacją objawów. U wszystkich chorych występuje niski poziom miedzi i ceruloplazminy w surowicy krwi.
U noworodków należy zwrócić uwagę na niewyjaśnione spadki temperatury, hipoglikemię, hiperbilirubinemię, przepuklinę pępkową i pachwinową. W fibroblastach stężenie miedzi jest podwyższone. W badaniu neuroobrazowym widoczny jest zanik mózgu.
Opiekę nad chorymi z chorobą Menkesa sprawują specjalistyczne ośrodki. Nie istnieje możliwość przyczynowego leczenia choroby. Zaleca się podawanie dzieciom preparatów uzupełniających niedobór miedzi. Podawanie tych preparatów w żaden sposób nie cofa niestety objawów choroby. Ważne jest, by podskórna lub dożylna podaż związków miedzi była regularna i codzienna. Pozwala to na uzyskanie poprawy rozwoju psychoruchowego i spowolnienie procesów neurodegeneracyjnych, lecz w niektórych przypadkach nie zauważa się jakiegokolwiek wpływu podawanych preparatów na przebieg choroby/leczenia.
