Atopia – co to? Przyczyny, objawy, diagnostyka, leczenie

Czym jest atopia?

Zgodnie z definicją zawartą w słowniku medycznym, atopia to uwarunkowana genetycznie reakcja organizmu, która polega na nieprawidłowej odpowiedzi immunologicznej na antygeny, czyli na substancje pobudzające układ odpornościowy do produkcji przeciwciał. W jej wyniku, organizm wytwarza nadmierną ilość przeciwciał IgE, które są przeznaczone do zwalczania tych alergenów.

Atopia a choroby atopowe oraz alergiczne

Termin atopia jest często wymiennie używany z AZS. To jedna z najczęściej występujących chorób atopowych, o nazwie atopowe zapalenie skóry. Inna nazwa AZS to wyprysk atopowy. Do pozostałych chorób atopowych, należą: katar sienny, zapalenie spojówek, astma oskrzelowa, pokrzywka, które mogą współwystępować z AZS. Choroby atopowe mają wspólną przyczynę, którą jest, wyjaśniona wcześniej, atopia.

Zaburzenia i choroby atopowe obejmują najczęściej: skórę, nos, oczy oraz płuca.

Po kontakcie z antygenem łączy się on z przeciwciałami klasy E (IgE), a następnie wiąże się z komórkami tucznymi i bazofilami. Powoduje to uwalnianie m.in. histaminy i tworzenie się innych mediatorów, w tym: prostaglandyn, leukotrienów i cytokin, które powodują charakterystyczne objawy. Należą do nich: rozszerzenie naczyń krwionośnych, zwiększona przepuszczalność naczyń włosowatych czy skurcz mięśni gładkich.

Każde zaburzenie atopowe jest uważane za alergiczne, ale już nie każda choroba alergiczna jest atopowa. Z tego względu nie należy mylić chorób atopowych z chorobami alergicznymi.

Do tzw. chorób atopowych należą:

• atopowe zapalenie skóry (AZS), czasem nazywane atopią skóry;
• astma oskrzelowa, czasem przez pacjentów określana jako atopowe zapalenie dróg oddechowych;
• katar sienny, czyli alergiczny nieżyt nosa;
• alergiczne zapalenie spojówek;
• pokrzywka.

U osób z atopią często można obserwować zjawisko nazywane marszem alergicznym, tzn. przechodzenie jednej postaci alergii w drugą (np. u dziecka z atopowym zapaleniem skóry po kilku latach obserwuje się alergiczny nieżyt nosa i spojówek, a następnie astmę).

Objawy alergicznego nieżytu nosa

Objawy pojawiają się po ekspozycji na określone alergeny (np. pyłki, kurz, sierść zwierząt) i należą do nich:

• katar, kichanie;
• świąd w okolicy nosa;
• charakterystyczne pocieranie nosa (tzw. salut alergiczny).

Jakie są objawy alergicznego zapalenia spojówek?

Objawy pojawiają się po ekspozycji na alergeny, którymi najczęściej są pyłki drzew i trawy. Symptomy zapalenia spojówek spowodowanego alergią to:

• świąd,
• łzawienie,
• zaczerwienienie oczu,
• obecność wodnistej, rzadziej śluzowej wydzieliny w workach spojówkowych.

Objawy astmy oskrzelowej

Astmie oskrzelowej u dzieci czy dorosłych towarzyszą:

• nawracająca duszność i świszczący oddech (po ekspozycji na alergeny, w trakcie wysiłku, czasem samoistnie);
• nawracające obturacyjne zapalenia oskrzeli,
• kaszel (w tym kaszel po ekspozycji na alergeny i kaszel w trakcie wysiłku).

Pokrzywka atopowa – jakie są objawy?

U pacjenta obserwuje się wysypkę o typie bąbli pokrzywkowych na skórze z towarzyszącym świądem, pojawiającą się po ekspozycji na alergen.

Jakie są przyczyny atopowego zapalenia skóry?

Najważniejszą przyczyną atopowego zapalenia skóry są uwarunkowania genetyczne, to one odpowiadają za nieprawidłową reakcję organizmu. Odpowiadają one za zaburzenia rogowacenia naskórka, a dokładniej mutacje w genie FLG, kodujące białko o nazwie filagryna odpowiedzialne za spajanie korneocytów, czyli bezjądrzastych komórek warstwy rogowej naskórka.

Ponadto to z filagryny powstaje NMF (ang. natural moisturizing factor), czyli czynnik naturalnie nawilżający skórę. Zaburzenie produkcji omawianego białka powoduje spadek nawilżenia skóry (chory ma bardzo suchą skórę), a także wzrost poziomu pH skóry, przez który zaburza się proces syntezy lipidów, które wypełniają przestrzenie międzykomórkowe w warstwie rogowej naskórka.

Uważa się, że w przypadku występowania chorób atopowych jednego z rodziców, prawdopodobieństwo zachorowania przez dziecko wynosi ok. 30–40%. Jeśli każde z rodziców cierpi na AZS lub inną chorobę atopową, prawdopodobieństwo wystąpienia AZS u dziecka, do ok. 60%.

Do pozostałych przyczyn atopii oraz czynników, które wyzwalają objawy chorobowe, należą:

• zanieczyszczenia środowiska, klimat, przewlekła ekspozycja na stres;
• zaburzenia immunologiczne;
• zaburzenia mikrobioty skóry;
• zaburzenia gospodarki hormonalnej;
• stosowanie niektórych leków;
• nieprawidłowa pielęgnacja skóry obejmująca używanie silnie odtłuszczających produktów kosmetycznych o potencjale drażniącym zawierających: sztuczne barwniki, konserwanty czy środki zapachowe;
• choroby ogólnoustrojowe i dermatozy;
• kontakt skóry z alergenami lub związkami o działaniu toksycznym;
• uszkodzenia bariery naskórkowej;
• niedobory żywieniowe.

Warto mieć świadomość, że choroby atopowe uaktywniają się na skutek kilku przyczyn, najczęściej uwarunkowań genetycznych połączonych z jednym lub wieloma – wyżej wymienionymi – czynnikami.

Jak rozpoznać atopowe zapalenie skóry i skórę atopową?

Skóra atopowa to nazwa skóry dotkniętej schorzeniem atopowego zapalenia skóry. AZS to przewlekła choroba skóry, niezakaźna dermatoza, która wymaga specjalistycznej pielęgnacji.

Objawy AZS mogą się różnić u pacjentów, w zależności od: wieku, pochodzenia etnicznego, fazy choroby oraz stopnia nasilenia schorzenia.

Skórę atopową można rozpoznać po tym, że:

• silnie swędzi, a nawet boli;
• jest bardzo sucha;
• cechuje się zaczerwienieniem, ze względu na toczący się w niej proces zapalny;
• wyróżnia się obecnością zmian skórnych, w postaci: nadżerek, grudek oraz linijnych rozdrapań, zwanych przeczosami;
• może się pojawiać: sączenie, wtórne nadkażenia bakteryjne czy krwawienie z pękniętej skóry;
• jest nieszczelna, przez co przenikają do niej szkodliwe mikroorganizmy;
• ma podwyższony poziom TEWL, czyli przeznaskórkowej utraty wody.

Jak przebiega diagnostyka AZS?

Diagnostykę atopowego zapalenia skóry lekarz przeprowadza na podstawie:

• wywiadu lekarskiego obejmującego m.in. występowanie atopii w rodzinie pacjenta;
• objawów klinicznych, takich jak: swędzenie skóry, lokalizacja zmian skórnych, przebieg choroby, suchość skóry, nawracające zakażenia skóry;
• badań dodatkowych obejmujących m.in. testy alergologiczne (w tym punktowe testy skórne) czy badania poziomu stężenia przeciwciał IgE;
• diagnostyki różnicowej, m.in. z: rybią łuską, alergicznym kontaktowym zapaleniem skóry, infekcjami bakteryjnymi, wirusowymi i grzybiczymi, łuszczycą oraz rogowaceniem mieszkowym.

Objawy choroby u osób w różnych przedziałach wiekowych

U niemowlaków oraz dzieci do 2. roku życia objawy AZS obejmują wykwity skórne w postaci rumieniowo-wysiękowych ognisk lub okrągłych, zaczerwienionych obszarów, które łatwo odróżnić od zdrowej skóry. Znajdują się one głównie na:

• policzkach,
• bocznej powierzchni ramion,
• grzbietach dłoni i stóp,
• przedniej powierzchni ud.

U niemowląt zmiany AZS obejmują też owłosioną skórę głowy.

Dziecięca postać AZS od 2. do 12. roku życia obejmuje: grudki, przeczosy, nadżerki oraz strupy, nieostro odgraniczone od zdrowej skóry. Zmiany skórne są zlokalizowane przede wszystkim na:

• zgięciach pod łokciami i kolanami,
• szyi,
• karku.

Nastoletnia i dorosła postać AZS wyróżnia się znaczną szorstkością i pogrubieniem skóry, a także występowaniem: grudek, nadżerek i przeczosów. Zmiany skórne mogą obejmować:

• zgięcia łokciowe i podkolanowe,
• szyję oraz kark,
• grzbiety rąk,
• przedramiona,
• okolice oczodołów, ust oraz czoła.

U dorosłych zaostrzenie objawów chorobowych częściej niż u dzieci występuje na skutek: stresu, silnych emocji oraz zmian środowiskowych.

Atopowe zapalenie skóry – sposoby leczenia

W leczeniu atopowego zapalenia skóry ogromną rolę odgrywa edukacja pacjentów, na temat właściwej pielęgnacji skóry. Jest to niezwykle istotne ze względu na cel, którym jest naprawa funkcji, jakie pełni bariera naskórkowa. Pielęgnacja skóry atopowej opiera się na:

• uzupełnianiu braków ceramidów i NNKT (niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych);
• wyrównaniu poziomu pH skóry;
• hamowaniu TEWL,
• łagodzeniu świądu.

Dzięki łagodzeniu objawów, skóra jest wzmocniona, a komfort pacjenta – np. w wyniku zmniejszenia świądu skóry – zwiększa się.

Omawiane preparaty nie powinny zawierać sztucznych barwników, zapachów ani konserwantów. Wskazane jest jednak, aby miały dodatek humektantów, które wiążą i zatrzymują wodę w skórze oraz składników tworzących warstwę okluzyjną. Ważne jest, aby nakładać na skórę emolienty 2–3 razy dziennie i nie zaprzestawać tych działań, nawet w przypadku znaczącej poprawy kondycji skóry.

Odpowiednia pielęgnacja, codzienne stosowanie emolientów to nie wszystko. Ważne jest także leczenie przeciwzapalne w czasie zaostrzenia objawów. W tym celu stosuje się miejscowe glikokortykosteroidy oraz miejscowe inhibitory kalcyneuryny.

W przypadku ciężkich, uogólnionych postaci AZS konieczna może być hospitalizacja i leczenie farmakologiczne:

• leczenie ogólne m.in. cyklosporyną i metotreksatem;
• stosowanie leków biologicznych takich jak: dupilumab i tralokinumab;
• wdrożenie leków drobnocząsteczkowych, czyli inhibitorów kinaz janusowych, o nazwach: abrocytynib, barycytynib i upadacytynib.

Atopia u dziecka – zapobieganie chorobom atopowym

Ryzyko wystąpienia atopii u dziecka jest wysokie, jeżeli ma ona miejsce u obojga rodziców czy jednego rodzica. Warto też wiedzieć, że objawy reakcji alergicznej u dzieci z atopią mogą się pojawić już krótko po narodzinach. Aby je zmniejszyć, zaleca się:

• karmienie piersią w okresie niemowlęcym (ma ono udowodnioną naukowo skuteczność w profilaktyce atopii);
• unikanie ekspozycji na dym tytoniowy (zasada ta dotyczy także ekspozycji na dym tytoniowy w ciąży);
• unikanie przesadnej sterylności, ale też narażenia na nasilone działanie dymów, pyłów i na inne alergeny powszechnie występujące;
• unikanie częstych infekcji (m.in. zapaleń oskrzeli), które mogą współuczestniczyć w patogenezie astmy.

Stosowanie diet eliminacyjnych (np. bezmlecznej) w profilaktyce atopii nie jest uzasadnione, ma natomiast sens w sytuacji, gdy potwierdzono nadwrażliwość na konkretne alergeny pokarmowe. Co warto podkreślić, najważniejsze znaczenie mają objawy kliniczne, a testy alergiczne mają za zadanie jedynie potwierdzić nadwrażliwość na alergeny.

Jeżeli pomimo dodatniego wyniku w testach alergologicznych spożywa się określony produkt bez objawów uczulenia, nie ma wskazań do eliminacji go z diety.

współpraca: lekarz Agnieszka Zaremba-Wilk