Cytyzyna (cytisinum) a rzucenie palenia – jak działa i jak stosować?

Nikotyna i wpływ palenia na zdrowie

Nikotyna to alkaloid pochodny pirydyny zawarty w liściach i korzeniach tytoniu szlachetnego (Nicotiana tabacum). Ten organiczny związek chemiczny działa pobudzająco na receptor N-cholinergiczny w podobny sposób jak neuroprzekaźnik obecny w zwojach układu autonomicznego – acetylocholina. Jednakże w przeciwieństwie do niej nikotyna nie ulega szybkiemu rozkładowi przez enzym acetylocholinoesterazę, dlatego też wydłuża okres depolaryzacji błony postsynaptycznej komórek zwojowych układu autonomicznego i zmniejsza wrażliwość receptorów na acetylocholinę.

Nikotyna ma znaczenie toksykologiczne, bowiem już nawet po wypaleniu jednego papierosa jej małe dawki powodują krótkotrwałe przyspieszenie czynności serca oraz podwyższenie ciśnienia krwi. Dochodzi do:

• nadmiernego zużycia tlenu przez mięsień sercowy,
• zwężenia naczyń wieńcowych,
• zwiększenia zawartości tlenku węgla we krwi.

W wyniku długotrwałego regularnego palenia papierosów, głównie jednak na skutek działania pozostałych substancji obecnych w dymie tytoniowym, wzrasta niebezpieczeństwo występowania chorób wieńcowych, a także stanów skurczowych oraz zmian miażdżycowych w kończynach dolnych. Natomiast w związku ze zwiększonym napięciem w obrębie przewodu pokarmowego i wzmożonym wydzielaniem kwasu żołądkowego rośnie także ryzyko rozwoju albo nasilenia objawów choroby wrzodowej. Poza tym nadużywanie tytoniu w sposób nierozerwalny łączy się ze wzrostem częstości występowania groźnych nowotworów (głównie płuc, oskrzeli, krtani, jamy ustnej i przełyku). W rzadko występującym ostrym zatruciu nikotyną pojawiają się objawy bezpośrednio zagrażające życiu, a więc:

• znaczny spadek ciśnienia krwi,
• drgawki,
• porażenie oddechu (bezdech).

Uzależnienie od nikotyny

Uzależnienie od nikotyny zawartej w wyrobach tytoniowych (nikotynizm) charakteryzuje się stałym dążeniem do kontaktu z tą substancją, a niekiedy wręcz polega na kompulsywnym jej poszukiwaniu i przyjmowaniu. Na skutek długotrwałego nadużywania nikotyny pojawia się wszakże psychiczny przymus zapalenia papierosa w celu:

• doświadczenia pozytywnego wpływu tej substancji na psychikę (nikotyna pobudza receptor nikotynowy, co prowadzi do uwalniania dopaminy, pełniącej funkcję przekaźnika wewnętrznego systemu nagradzania),
• uniknięcia następstw wywołanych jej brakiem, a więc:
  • złego samopoczucia (uczucie zmęczenia, drażliwości i nerwowości),
  • chwiejności emocjonalnej,
  • upośledzenia koncentracji,
  • nasilonego łaknienia,
  • bólów głowy lub mięśniowych.

Zależność ta, jak każde uzależnienie psychofizyczne, charakteryzuje się przede wszystkim przyjmowaniem szkodliwej substancji przez dłuższy czas niż pierwotnie planowano oraz w coraz wyższych dawkach, nieskutecznością prób przerwania używania lub zmniejszenia ilości wypalanych papierosów, a także kontynuowaniem nałogu mimo szkód zdrowotnych albo problemów związanych z aktywnością zawodową i społeczną. Bardzo często uzależnienie od nikotyny związane jest również z występowaniem objawów abstynencyjnych po nagłym zaprzestaniu palenia. Zaburzenia czynności organizmu nie są jednak na tyle nasilone, aby niemożliwe było zerwanie z nałogiem.

Jedynie 2 % osób palących jest w stanie samodzielnie rzucić palenie. Na szczęście w dzisiejszych czasach dostępnych jest wiele metod i preparatów, które pomagają w walce z uzależnieniem od nikotyny, zabezpieczając nas tym samym przed szkodliwym wpływem palenia papierosów i używania tytoniu na zdrowie. Oprócz doskonale znanej nikotynowej terapii zastępczej (NTZ) w aptekach można nabyć bez recepty również leki zawierające w swym składzie skuteczną farmakologicznie cytyzynę.

Nikotyna a cytyzyna

Składnikiem produktów tytoniowych, który stanowi bezpośrednią przyczynę rozwoju uzależnienia, jest nikotyna. Tak zwana „terapeutyczna nikotyna” stanowi zaś składnik szerokiej gamy preparatów wskazanych dla osób próbujących zerwać z nałogiem palenia papierosów, takich jak:

• lecznicze gumy do żucia (2 i 4 mg),
• pastylki miękkie (2 i 4 mg),
• pastylki (1,5 i 2,5 mg),
• tabletki (2 i 4 mg) do ssania,
• lamelki rozpuszczające się w jamie ustnej (2,5 mg),
• spreje do stosowania w jamie ustnej (1 mg/dawkę)
• wkłady do inhalacji (10 mg),
• plastry na skórę (systemy transdermalne – uwalniają 7, 12 lub 21 mg nikotyny w ciągu 24 godzin bądź 10, 15 lub 25 mg przez 16 godzin).

W walce z nikotynizmem bardzo skuteczna jest cytyzyna, która występuje w dawce wynoszącej 1,5 mg, w postaci łatwych do połykania kapsułek twardych, jak i tabletek powlekanych. Wszystkie wymienione powyżej formy preparatów leczniczych można nabyć w aptekach bez recepty. Należy jednak zaznaczyć, że bezwzględnym warunkiem pozwalającym na rozpoczęcie terapii lekami zawierającymi cytyzynę jest całkowite wstrzymanie się od palenia tytoniu. Osoba, która zdecydowała się zerwać z nałogiem w późniejszym okresie, nie może pozwolić sobie na zapalenie nawet jednego papierosa, ponieważ od tego zależy trwałość uzyskanych wyników leczenia.

Cytyzyna (bapitoksyna), tak jak nikotyna, należy do alkaloidów o działaniu podobnym do acetylocholiny. Związki te różnią się jednak budową chemiczną – nikotyna zawiera heterocykliczny pierścień pirydyny (pochodna N-metylopirydyny), podczas gdy cytyzyna stanowi pochodną piperydynową (w jej cząsteczce znajduje się również układ chinolizydyny, stąd klasyfikacja do grupy alkaloidów chinolizydynowych). Cytyzyna także ma pochodzenie naturalne, jest bowiem głównym alkaloidem złotokapu zwyczajnego (Laburnum anagyroides).

Co to jest cytyzyna?

Cytyzyna otrzymywana syntetycznie (Cytisinum) to bezpieczna substancja stosowana w farmakoterapii uzależnienia od nikotyny. Stanowi docenianą przez wielu byłych palaczy skuteczną alternatywę dla terapeutycznej nikotyny. Mechanizm działania tego leku polega na wybiórczym wiązaniu się z receptorami nikotynowymi, przy czym wykazuje on siedmiokrotnie większe powinowactwo do receptora α4-β2 niż nikotyna. Oprócz pobudzenia wydzielania dopaminy, cytyzyna powoduje też efekt antagonizowania działania równocześnie podanej nikotyny, przez co znosi objawy głodu nikotynowego występujące w okresie po zaprzestaniu palenia.

Po podaniu doustnym cytyzyna ulega szybkiemu wchłanianiu z przewodu pokarmowego. Jej maksymalne stężenie we krwi obserwowane jest po upływie około 1 godziny, podczas gdy nikotyna osiąga ten stan dopiero po upływie 8–10 godzin po rozpoczęciu podawania. Średni czas przebywania cytyzyny w organizmie wynosi blisko 6 godzin. Lek ten stopniowo wypiera nikotynę z organizmu, dzięki czemu możliwe jest odzwyczajenie się od palenia bez objawów abstynencji.

Terapię cytyzyną rozpoczyna się na pięć dni przed planowanym całkowitym rzuceniem palenia (we wcześniejszym okresie należy stopniowo zmniejszać liczbę wypalanych papierosów). Całość leczenia trwa 25 dni (jedno opakowanie preparatu). Oczywiście leczenie cytyzyną nie zawsze przynosi pożądane efekty już przy pierwszej podejmowanej próbie leczenia, niekiedy też musi zostać wcześniej przerwana, jednak możliwe jest jej wznowienie po upływie kolejnych 2-3 miesięcy.

Natomiast kuracja za pomocą leków z nikotyną powinna być prowadzona przez okres od kilku do nawet kilkudziesięciu tygodni (np. w przypadku pastylek do ssania trwa sześć miesięcy, a w przypadku gum – rok), jednak nie dłużej. Inna jest wszakże jej specyfika, bowiem doustne postaci powinny być przyjmowane dopiero w momencie, gdy poczujemy chęć zapalenia papierosa („zdrowsza” alternatywa dla palenia tytoniu). Początkowy cel leczenia uzależnienia z użyciem preparatów nikotyny stanowi jedynie ograniczenie palenia, gdyż nie każdy pacjent jest od razu gotów całkowicie zerwać z nałogiem. Dążenie do całkowitego rzucenia palenia rozłożone zostało na kilka etapów.

Działania niepożądane cytyzyny i nikotyny

Preparaty doustne z cytyzyną są dobrze tolerowane przez pacjentów. Co istotne, lek ten nie wpływa na zdolność prowadzenia pojazdów i obsługiwania maszyn. Ponadto, donoszono jedynie o interakcjach cytyzyny z równolegle przyjmowanymi lekami przeciwgruźliczymi. Objawy niepożądane po zastosowaniu tego leku mają zwykle nasilenie łagodne do umiarkowanego, występują przeważnie tylko na początku leczenia i ustępują wraz z jego trwaniem. Dodatkowo, często są mylone z normalnymi dolegliwościami, spowodowanymi zaprzestaniem palenia tytoniu. Pacjenci najczęściej zgłaszają uporczywe objawy ze strony przewodu pokarmowego, głównie uczucie suchości w jamie ustnej, zaburzenia odczuwania smaku i zgagę, możliwy jest wzrost apetytu.

Natomiast w wyniku stosowania plastrów transdermalnych z nikotyną niekiedy obserwowane jest podrażnienie skóry w miejscu zastosowania preparatu, zwłaszcza przy współistniejących schorzeniach dermatologicznych. Może pojawić się wysypka, pokrzywka, świąd lub rumień. Dolegliwości po zastosowaniu preparatów doustnych nikotyny są podobne jak w przypadku cytyzyny, dodatkowo jednak postaci leku do żucia mogą powodować ból mięśni żuchwy oraz występowanie podrażnienia jamy ustnej.

Przeciwwskazania do stosowania cytyzyny i nikotyny

Zarówno cytyzyny, jak i nikotyny nie wolno stosować w okresie ciąży i laktacji, także u osób poniżej 18. roku życia oraz u pacjentów w wieku podeszłym.

Oba leki przeciwwskazane są przy występującej nadwrażliwości, także w niestabilnej dławicy piersiowej, po niedawno przebytym zawale serca lub udarze mózgu oraz w innych klinicznie istotnych zaburzeniach funkcjonowania układu sercowo-naczyniowego i układu pokarmowego (np. czynna choroba wrzodowa). Z uwagi na fakt, iż nikotyna wpływa na nasilenie wydzielania amin katecholowych, należy zachować szczególną ostrożność podczas stosowania jej u osób rzucających palenie, u których zdiagnozowano nadczynność tarczycy, guz chromochłonny bądź cukrzycę typu 1.

Na koniec należy podkreślić, iż preparatów z nikotyną i cytyzyną nie wolno również stosować u osób niepalących ani u tzw. „okazjonalnych” palaczy.

Zatrucie nikotyną i cytyzyną u dzieci

Zwłaszcza u małych dzieci przypadkowe spożycie jakiegokolwiek z tych preparatów może spowodować ciężkie (nawet śmiertelne) zatrucie. Po przedawkowaniu cytyzyny wdraża się podobne postępowanie jak po zatruciu nikotyną. W obu przypadkach występują bowiem podobne objawy toksycznego działania – głównie nudności, wymioty, bóle brzucha, zaburzenia rytmu serca, zwężenie źrenic, nadmierna potliwość czy zaburzenia oddychania. Stosowane jest leczenie objawowe, a w przypadku pobudzenia można podać leki uspokajające lub obniżające ciśnienie krwi.

Walka z nałogiem palenia

Istotne znaczenie podczas leczenia uzależnienia nikotynowego może mieć również wprowadzenie do terapii leków łagodzących zjawiska odwykowe w fazie abstynencji, czyli werenkliny (12-tygodniowy okres kuracji) lub dianikliny – związki podobne do cytyzyny, będące antagonistami receptorów nikotynowych (zmniejszają satysfakcję z palenia). Niekiedy wskazane jest zastosowanie amfebutamonu (inaczej bupropion), leku przeciwdepresyjnego ograniczającego wychwyt zwrotny dopaminy i noradrenaliny.

Prowadzono również badania kliniczne nad wdrożeniem terapii antagonistami receptora kanabinoidowego CB1 – rymonabantem i surinabantem, a także podjęto prace nad stworzeniem szczepionki przeciw nikotynie, która pozwoli uzyskać wysoki poziom przeciwciał antynikotynowych.

Co warto podkreślić – osiągnięcie wyleczenia z uzależnienia nikotynowego wymaga od osoby palącej przede wszystkim silnej woli pozbycia się nałogu palenia tytoniu. Niektórym osobom można więc polecić, aby poddały się również psychoterapii, zwłaszcza jeśli brakuje im dostatecznej motywacji lub silnej woli do walki z nałogiem.