Teorie spiskowe – zrozumienie zjawiska i jego wpływ. Co to są teorie spiskowe?
Teorie spiskowe to wyobrażenia, że istnieje ukryty plan lub spisek, który wpływa na świat. Mamy wiele przykładów niezliczonych teorii spiskowych, które towarzyszą nam od zarania świata. Wiele z nich dotyczy rzeczy niezrozumiałych lub jeszcze nieodkrytych przez naukę, jak istnienie UFO czy życie po śmierci. Część natomiast dotyczy rzeczy dobrze znanych lub ugruntowanych w nauce i udowodnionych naukowo, jak na przykład niektóre zdobycze medycyny.
Teorie spiskowe mogą być oparte na faktach, ale często są nadinterpretowane lub przekłamane. Oznacza to, że nawet jeśli teoria spiskowa cząstkowo zawiera prawdę lub wiarygodną przesłankę, to jest wyolbrzymiona lub ubarwiona – co w konsekwencji sprawia, że jest nieprawdziwa.
Zdobywa jednak swoich wyznawców, zwłaszcza ludzi, którzy czują się wykluczeni lub niezrozumiani. Teorie spiskowe mogą być wykorzystywane do osiągnięcia celów politycznych, tak jak hipotezy dotyczące tego, że to amerykański rząd zlecił atak na WTC.
Geneza teorii spiskowych – skąd się biorą?
Teorie spiskowe mogą powstawać w ludzkich umysłach z powodu różnych czynników. Mogą na nie wpływać wychowanie, kultura czy religia. Nierzadko zrozumienie istoty jakiegoś zjawiska przekracza możliwości danej jednostki, na przykład z powodu braku wykształcenia. Wtedy przyjmuje ona bardziej „dostępną”, łatwiejszą wersję wytłumaczenia, aby zrozumieć dane wydarzenie. Nowe narracje spiskowe pojawiają się niemal cały czas, na całym świecie.
Biologiczne i psychologiczne mechanizmy formowania się fałszywych przekonań są bardzo skomplikowane. Niektóre cechy osobowości, a nawet doświadczenia, mogą wpływać na to, że teorie spiskowe u niektórych osób padają na podatny grunt, wykorzystując na przykład ich skłonność do nieufności wobec autorytetów (w tym lekarzy, polityków czy naukowców).
Jeżeli dana jednostka ma negatywne doświadczenia z ochroną zdrowia i ograniczone zaufanie do lekarzy, łatwiej będzie jej się poddać teoriom, w których szczepienia są szkodliwe, a lekarze i farmaceuci działają na szkodę pacjenta.
Niektórym ludziom teorie spiskowe służą również do zaspokojenia własnych potrzeb – wydaje im się, że odkryły perfidny plan „władzy”, wiedzą, co naprawdę się dzieje, są w stanie zrozumieć więcej niż inni. Zazwyczaj jednak oparte jest to na przesłankach, które nie mają pokrycia w rzeczywistości.
Teorie spiskowe – czy są ludzie, którzy chętniej w nie wierzą?
Mechanizmy osobowościowe czy poznawcze, które skłaniają nas do uwierzenia w teorie spiskowe, są oczywiście dość skomplikowane. Czasami opierają się na skojarzeniach. Niektóre osoby mają predyspozycje do wiary w teorie spiskowe, inne kierują się z natury bardziej ostrożnym podejściem, a weryfikacja źródeł jest dla nich niezbędna.
Z jednej strony, przystępny dziś internet pozwala na taką weryfikację – ale z drugiej pokazuje informacje, które dla wyznawców są potwierdzeniem niektórych teorii spiskowych, takich jak wspomniane – dotyczące tego, co robi amerykański rząd, czy zabójstwa Juliusza Cezara. O ile jedni są entuzjastycznie nastawieni do roli internetu w weryfikowaniu faktów, o tyle drudzy obawiają się, że w najbliższym czasie będziemy zderzać się coraz częściej z mitami narosłymi wokół historii czy nauki.
Rozwój teorii spiskowych – skąd biorą się nieprawdziwe informacje?
Nowe narracje spiskowe na świecie pojawiają się w wyniku różnych czynników, takich jak media i polityka, a także wspomniane wyżej czynniki osobowościowe. Warto jednak uwzględnić rolę środków masowego przekazu na rozwój fenomenu teorii spiskowych. Wpływ mediów na rozwój teorii spiskowych jest znaczący, ponieważ mogą one rozpowszechniać fałszywe informacje i relacje dotyczące różnych wydarzeń (przykładem jest, chociażby, lądowanie na Księżycu i to, jak temat podjęły niektóre media na świecie, wzbudzając nieufność u czytelnika i masę dyskusji wśród wyznawców teorii spiskowych).
Teorie spiskowe – konsekwencje
Konsekwencje teorii spiskowych mogą być poważne, takie jak podział wśród ludzi, którzy wierzą i nie wierzą w dane poglądy, prowadzący wręcz do uprzedzeń i nienawiści. Ludzie, którzy wierzą, że szczepienia zabijają, amerykański rząd zlecił atak na własnych obywateli, a lekarze nas trują, stają w opozycji do osób, które popierają naukowców i nie wierzą w taki rozwój sytuacji. Pojawiają się kłótnie i spory, a relacje z tychże dodatkowo wprowadzają czytelnika i widza w skonfundowanie i niepewność.
Teorie spiskowe a polityka
Teorie spiskowe mogą być również wykorzystywane do osiągnięcia własnych celów politycznych (jak na przykład teorie spiskowe o pochodzeniu Słowian). Szczególnie jeśli artykuł jest napisany stronniczo i wprowadza czytelnika w błąd co do rzeczywistości, pokazuje temat w niewłaściwy sposób. Eksperci od socjologii przestrzegają, że prowadzi to do niebezpiecznych sytuacji i nieprawidłowego oglądu rzeczywistości wśród ludzi. To, co pada w dyskusjach medialnych na świecie, z całą pewnością powinno być dokładnie weryfikowane, a dziennikarze mają na sobie ogromną społeczną odpowiedzialność względem czytelnika.
Teorie spiskowe w historii
Jest wiele przykładów niezliczonych teorii spiskowych. Teorie spiskowe stały się dla wielu ludzi próbą wyjaśnienia różnych zagadek czy największych mistyfikacji ostatnich lat, jak artykuł dotyczący skutków szczepień i powiązanie go z przyczynami autyzmu. Fatalnych skutków konspiracjonizmu jest zatem wiele. Ale wbrew pozorom, nie jest to zjawisko nowe.
Dla jednostek, które nie rozumieją lub nie wiedzą, jak coś w rzeczywistości wygląda, teorie spiskowe stawały się łatwą odpowiedzią na wątpliwości. Obawę budziły więc nowoczesne telewizory, którymi rząd realizował perfidny plan „podsłuchiwania ludzi”. Niektóre teorie spiskowe, jak ta o płaskiej ziemi, wydają się na pozór absurdalne, jednak dla ich wyznawców mają głęboki sens i przekaz. To pokazuje, jak skomplikowane mechanizmy sprawiają, że niektórzy ludzie wierzą w takie przekazy, jak nieprawdziwe lądowanie na Księżycu, czy inne dzieje świata niż w rzeczywistości — naukowcy z dziedziny socjologii wciąż pracują nad tym, by odkryć ich znaczenie.
Teorie spiskowe – rzut oka na historię
Przykładowo, jeśli chodzi o szczepienia, teorie spiskowe pojawiły się już przy szczepieniu na ospę prawdziwą pod koniec osiemnastego wieku. Brytyjski lekarz Edward Jenner odkrył wówczas, że kobiety, które przeszły niegroźną ospę krowiankę (objawiającą się zmianami skórnymi), nie chorują następnie na niebezpieczną ospę prawdziwą. Użył więc wydzieliny ze zmian jako podstawy szczepionki, którą podawał dzieciom. Jego eksperyment okazał się sukcesem, jednak dla wielu ludzi zrozumienie istoty zjawiska nie było proste. Zaczęli krytykować Jennera, twierdząc, że szczepienie może przynieść niepożądane skutki uboczne – zaszczepionym mogą... wyrosnąć rogi.
Oczywiście tak się nie stało, ale wątpliwości wobec szczepień przetrwały do dziś – z takimi skojarzeniami i mitami narosłymi wokół różnych kwestii mierzymy się do teraz. Do fatalnych skutków konspiracjonizmu należy między innymi brak refleksji nad działaniami naukowców, którzy niejednokrotnie starają się zaproponować rozwiązania, które mają poprawić ludzkie życie i zdrowie. Jednak dla osób, które wierzą w teorie spiskowe, to nieraz kolejny perfidny plan, który ma na celu wykorzystać ludzkość do zarabiania pieniędzy.
Jak chronić się przed teorią spiskową?
W dzisiejszym świecie nie jest łatwo ochronić się przed teorią spiskową. Przystępny internet sprawił, że sprzeczne informacje bombardują nas w zasadzie z każdej strony. Niektóre jednostki są przekonane o słuszności jakiegoś twierdzenia, inne nie wiedzą, co o tym myśleć. Świadomość, że jakiś temat może być podejmowany różnorako z powodów politycznych, również nie jest optymistyczna. Nie zawsze jesteśmy w stanie zrozumieć, co naprawdę się dzieje, stąd tak ogromne rzesze ludzi, którzy wierzą w teorie spiskowe.
Choć ustalenie prawdy może wydawać się skomplikowane, są sposoby, by ułatwić sobie weryfikację. Gdy temat jest kontrowersyjny lub niejednoznaczny, można odnieść się do źródeł naukowych czy ekspertów w danym obszarze. Sprawdzić dostępne dziś artykuły naukowe czy bazy danych. Na świecie istnieją zweryfikowane dziś, niezależne agencje – tak zwane agencje fact-checkingowe, które rozwiewają różne mity i pomagają zrozumieć, skąd one się biorą. W przypadku tak wszechobecnego zjawiska jak teorie spiskowe, korzystanie z pracy i dorobku takich agencji może być w przyszłości naprawdę kluczowe.
Jak zrozumieć skąd biorą się teorie spiskowe?
Nowe narracje spiskowe pojawiają się cały czas – niestety będziemy musieli przyzwyczaić się do tego wszechobecnego zjawiska. Jak jednak je zrozumieć? Istnieją całe grupy badawcze i publikacje dotyczące teorii spiskowych i ich wyznawców. Przykładem jest pozycja napisana przez profesora Michaela Buttera, Teorie spiskowe. Nic nie jest takie, na jakie wygląda.Książka Buttera pozwala na zrozumienie istoty zjawiska. Autor podejmuje temat z wielu stron i przedstawia cechy teorii spiskowych, ich historię i właściwą rolę w społeczeństwie. Warto edukować się w temacie, by samemu pozostać odpornym na wpływ nieprawdziwych tez i informacji.
