Czym jest syndrom fałszywych wspomnień?
Syndrom fałszywych wspomnień to zjawisko znane psychologom. Polega ono na wykształceniu przekonania o autentyczności wspomnień z wydarzeń czy doświadczeń, które w rzeczywistości nigdy nie miały miejsca. Fałszywe wspomnienia mogą powstawać spontanicznie lub być wynikiem sugestii rodziny i bliskich, ale też, co bardziej niebezpieczne, terapeutów czy osób prowadzących przesłuchania. Zdarza się również, że fałszywe wspomnienia powstają u osób cierpiących na choroby psychiczne bądź neurologiczne.
Jakie są objawy syndromu fałszywych wspomnień?
Głównym objawem syndromu fałszywych wspomnień jest głębokie przekonanie o ich autentyczności. Osoby doświadczające tego zaburzenia trwają przy swoim stanowisku, nawet jeśli pojawiają się dowody świadczące o tym, że nie mają racji. Fałszywe wspomnienia np. o jakimś wydarzeniu budzą w nich silne emocje, które dodatkowo utrudniają odróżnienie rzeczywistości od fikcji.
Błędne wspomnienia są często „wgrywane” przez otoczenie, co sugeruje, że osoby ich doświadczające są podatne na pewne informacje, manipulacje, sugestie i hipnozy.
Przeczytaj również:
Zaburzenia pamięci – przyczyny, objawy, jakie choroby ją powodują?
Czy zespół fałszywych wspomnień jest zaraźliwy?
Pod względem biologicznym syndrom fałszywych wspomnień oczywiście nie jest zaraźliwy. Niemniej niesie za sobą ryzyko szerzenia dezinformacji, kiedy nieprawdziwe historie rozprzestrzeniają się w grupach społecznych.
Przykładem takiego zjawiska jest efekt Mandeli, kiedy duże grupy osób są przekonane o wydarzeniach bądź ich szczegółach, które nigdy nie miały miejsca. Naukowcy tłumaczą to skłonnością mózgu do wypełniania luk w pamięci nieprawidłowymi danymi. Nie bez znaczenia jest również kontekst kulturowy: fakty, nawet jeśli są błędne, zapadają nam w pamięć, jeśli wielokrotnie je usłyszymy.
Najbardziej znane przykłady efektu Mandeli to:
Przekonanie, że Nelson Mandela zmarł w latach 80. XX w. w czasie odbywania kary w więzieniu, podczas gdy tak naprawdę odszedł w 2013 r., a po zakończeniu odsiadki zdążył jeszcze być prezydentem RPA (od tego fałszywego wspomnienia całych społeczności zjawisko wzięło swoją nazwę).
Hans Kloss, legendarny bohater serialu „Stawka większa niż życie”, nigdy nie wypowiedział słów: „Nie ze mną te numery, Brunner”. Prawdziwa wersja tego cytatu to: „Takie sztuczki nie ze mną, Brunner!”.
W filmie Gwiezdne wojny. Imperium kontratakuje Darth Vader wcale nie rzekł do Skywalkera: Luke, I am your father. W rzeczywistości wypowiedziane przez niego słowa brzmiały: No, I am your father.
Przekonanie, że ogon Pikachu – jednego z pokemonów – ma czarne zakończenie. W rzeczywistości jest ono żółte.
Jakie choroby powodują fałszywe wspomnienia?
Fałszywe wspomnienia mogą być wynikiem nie tylko sugestii, ale również organicznych zaburzeń neurologicznych i psychicznych. Pojawiają się w przebiegu:
choroby Alzheimera – uszkodzenia mózgu i związane z nim luki w pamięci prowadzą do konfabulacji, czyli wymyślania zdarzeń i sytuacji, które nigdy nie miały miejsca;
zespołów amnestycznych będących wynikiem urazów mózgu lub alkoholowego zespołu Korsakowa (etanol, upośledzając wchłanianie witaminy B1, prowadzi do zaburzeń neuropsychiatrycznych, w tym utraty pamięci);
schizofrenii;
zaburzeń dysocjacyjnych (w przebiegu których dochodzi do utraty poczucia tożsamości, pamięci lub kontroli nad działaniami, co prowadzi do rozdzielenia różnych aspektów świadomości).
Przeczytaj również:
Pamięć krótkotrwała – przyczyny, objawy, ćwiczenia i leczenie problemów z pamięcią krótkotrwałą
Jak odróżnić fałszywe wspomnienia od prawdziwych?
Odróżnienie fałszywych wspomnień od prawdziwych może być trudne, zwłaszcza jeśli my sami (lub osoby, których problem dotyczy) jesteśmy przekonani o ich autentyczności. Weryfikacja zdarzeń z przeszłości może budzić niechęć. Mimo wszystko warto podjąć kilka kroków, aby przekonać się, czy nasze wspomnienia są prawdziwe. Jakie działania mogą być pomocne?
Rozmowa z innymi świadkami danego zdarzenia i porównanie wzajemnych relacji – należy jednak pamiętać, że pamięć innych osób również może być zawodna – zwłaszcza jeśli omawiane wydarzenia miały miejsce przed laty. Któż z nas nie był świadkiem rodzinnych kłótni o to, czy te święta, podczas których w makowcu wyszedł zakalec, a choinkę przewrócił kot, były w 1993 czy 1995 roku? Dla uzyskania jak najbardziej obiektywnych relacji warto porozmawiać z kilkoma osobami.
Analiza dowodów – sprawdzenie faktów w materiałach źródłowych (np. domniemanej daty śmierci znanej osobistości), obejrzenie dostępnych nagrań, zdjęć i dokumentów.
Weryfikacja wspomnień – próba przypomnienia sobie, skąd dokładnie pochodzi wspomnienie i czy mogło zostać zasugerowane.
Badania neuropsychologiczne – zwykle wykonywane w przypadku podejrzenia, że zaburzenia pamięci są objawem chorób organicznych.
Przeczytaj również:
Omamy (halucynacje) – co to jest, jakie są przyczyny i rodzaje?
Paradygmat DRM – czym jest i jaki ma związek z fałszywymi wspomnieniami?
Paradygmat Deese-Roediger-McDermott (DRM) jest metodą eksperymentalną wykorzystywaną w psychologii ukazującą, jak łatwo zmanipulować ludzką pamięć. Osobom poddawanym badaniu przedstawia się listę słów powiązanych tematycznie, ale bez słowa klucza, a następnie prosi o jej weryfikację. Na przykład, jeśli w wykazie znajdą się następujące słowa: łóżko, kołdra i poduszka, to istnieje duże prawdopodobieństwo, że badany będzie przekonany, że pojawił się w nim także wyraz sen. Zniekształcenia pamięci pojawiają się zarówno w sytuacji, gdy uczestnik badania proszony jest o przytoczenie zapamiętanej listy, jak i wskazanie słów, które znajdowały się na niej na etapie nauki.
Przeczytaj również:
Pamięć krótkotrwała – przyczyny, objawy, ćwiczenia i leczenie problemów z pamięcią krótkotrwałą
Czy fałszywe wspomnienia można leczyć?
Nie ma specyficznego leczenia fałszywych wspomnień, ale istnieją metody i narzędzia pomagające ograniczyć ich powstawanie i ułatwiające weryfikację. Zalicza się do nich:
terapię poznawczo-behawioralną (CBT) – pomaga w krytycznej ocenie wspomnień i źródeł, skąd pochodzą;
prowadzenie dziennika – opisywanie wydarzeń w czasie rzeczywistym ułatwia ich późniejszą weryfikację;
kształtowanie umiejętności rozpoznawania niepewnych i niewiarygodnych źródeł informacji;
trenowanie pamięci – ćwiczenia kognitywne kształtujące sprawność umysłową mogą poprawić zdolność odróżniania prawdziwych wspomnień od fałszywych.
W jednym z badań z udziałem 52 osób wykazano, że fałszywe wspomnienia łatwo zaszczepić, ale stosunkowo prosto można się ich również pozbyć. Rodzice ochotników zostali poproszeni o opowiedzenie im czterech historii z dzieciństwa – dwóch prawdziwych i dwóch fałszywych. Następnie uczestnicy eksperymentu byli pytani o szczegóły wydarzeń podczas licznych rozmów z naukowcami prowadzącymi badanie: już podczas trzeciej sesji zaczynali wierzyć, że rzeczywiście brali udział w zdarzeniach, które nigdy nie miały miejsca.
Jak je wymazywano? Po pierwsze, przypominano uczestnikom, że wspomnienia to efekt nie tylko własnych doświadczeń, ale również słuchania opowieści rodzinnych, oglądania zdjęć i filmów. Po drugie, wyjaśniono, że mózg – wielokrotnie odtwarzając zasłyszaną historię – zaczyna traktować ją jako prawdziwą.
Po kilku sesjach, na których przypominano o tych mechanizmach, wielu uczestników odrzuciło fałszywe wspomnienia, jedynie weryfikując źródło wspomnień (wyłącznie przekaz rodziców). W obserwacji po roku od zakończenia badania wykazano, że 74 proc. osób, które wytworzyły fałszywe wspomnienia, pozbyło się ich z pamięci.
Zagrożenia związane z syndromem fałszywych wspomnień
Syndrom fałszywych wspomnień ma wiele negatywnych konsekwencji:
jego „ofiara” często zrywa relacje z rodziną, co wiążę się z uczuciem osamotnienia i zaburzeniami lękowymi;
może być narzędziem do manipulacji prawnej i społecznej;
historia zna przypadki, w których błędne wspomnienia (nierzadko zaszczepiane przez osoby przesłuchujące) miały bardzo poważne konsekwencje – prowadziły do wyroków skazujących na niewinnych osobach.
