Na czym polega syndrom oblężonej twierdzy?
Syndrom oblężonej twierdzy (ang. Siege Mentality) jest zjawiskiem powszechnie kojarzonym z grupami lub systemami o cechach zamkniętych. To jedna z technik psychologicznej manipulacji. Nazwa syndromu w oczywisty sposób nawiązuje do mentalności społeczności zamkniętej w murach oblężonego miasta. Specyfika obrony twierdz warownych polegała na tym, że wróg odcinał jedyną drogę ucieczki, czekając, aż ludność dobrowolnie się podda, pozbawiona nadziei na ucieczkę lub wsparcie. Potrzebny był więc lider, który podtrzyma ducha walki. Syndrom można równie dobrze odnieść do starożytnej Sparty, obrony twierdz warownych, działania grup terrorystycznych, ale też całych państw ogarniętych mechaniką osaczenia.
Celem pierwotnym mechaniki sprawczej oblężenia jest wywołanie zbiorowego przekonania, że naród lub grupa znajdują się pod ciągłym atakiem otoczenia i muszą funkcjonować we wrogim środowisku. W obliczu domniemanego zagrożenia władza polityczna jest przekazywana grupie, która jako jedyna twierdzi, że jest w stanie poradzić sobie z problemami.
Niekiedy można się spotkać też z określeniem Bunker Mentality, czyli mentalności bunkrowej.
Pod wpływem jakich czynników rozwija się syndrom oblężenia? Często są to frustracje społeczne wywołane, np.: rosnącym bezrobociem, niekontrolowaną inflacją, niespełnionymi obietnicami politycznymi poprzedników, czyli szeroko pojętymi kłopotami społecznymi.
Przeczytaj również:
Zespół Münchausena – co to jest, przyczyny, objawy i leczenie
Przykłady syndromu oblężenia w praktyce
Działania władzy nawiązujące do specyfiki obrony twierdz warownych można odnaleźć w wielu przypadkach z historii. Syndrom oblężonej twierdzy funkcjonował w Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, Socjalistycznej Republice Albanii, Rodezji czy w południowej Afryce w okresie apartheidu. Podobną strategię wiele rządów wykorzystywało w okresie pandemii COVID-19.
Czym charakteryzuje się syndrom oblężonej twierdzy?
Zjawisko oblężonej twierdzy warto przeanalizować z perspektywy różnych wymiarów. W najprostszym ujęciu obejmuje ono osaczenie kraju lub systemu przez wrogie podmioty. To jednak także wykorzystanie określonych dyspozycji psychologicznych. Mentalność oblężonych bazuje na: strachu, nienawiści, poczuciu osaczenia, często poza granicami, które oddzielają zdrowy osąd sytuacji od paranoi.
Tę socjotechnikę polityczną w literaturze definiuje się także poprzez:
aksjologię wojny, czyli próbę jej uzasadnienia wyższymi wartościami;
centralizację konfliktu z wrogim otoczeniem, utworzenie z niego osi, wokół której obraca się życie społeczno-polityczne;
intensyfikację negatywnych stereotypów dotyczących wroga (wyimaginowanego lub nie);
czarno-biały podział sceny politycznej, a niekiedy także społeczeństwa (czyli klasyczne „my” i „oni”);
eliminację pluralizmu politycznego poprzez dyskredytowanie a priori celów innych partii (zaś w skrajnych przypadkach eliminowanie przeciwników politycznych dosłownie lub w przenośni).
Charakterystycznym elementem mentalności jest manipulowanie nastrojami społecznymi.
W stosunku do władzy dominują nastroje skrajnie pozytywne, zaś w stosunku do innych grup – emocje negatywne wraz ze skrajnym przekonaniem, że z wrogiem się nie paktuje, ale należy go zniszczyć.
Oczywiście próba wprowadzenia syndromu oblężenia musi uwzględniać zmiany strukturalne w państwie. Przebudowa musi dotknąć aparat rządzenia, aparat służb, a także funkcjonujący system prawny tak, aby pozwoliły one na rządzenie odpowiednio „silną ręką”. Wewnętrzna mobilizacja prowadzi do stopniowego wypierania przejawów demokracji, które uważane są co najmniej za przeszkodę, nierzadko zaś za wrogi i całkowicie zbędny element. W wypowiedziach polityków dominują zdecydowane, niekiedy radykalne poglądy i kończy się przestrzeń do kompromisów.
Szczególnie interesujące wydaje się to, że przywództwo polityczne bazujące na syndromie oblężonej twierdzy występuje także w państwach demokratycznych. Obecnie jednak politolodzy uważają, że jest to zespół mechanizmów odejścia od demokracji. Niekiedy wręcz w socjologii wskazuje się, że taka metoda rządzenia stanowi katalizator przemian antydemokratycznych i antyliberalnych.
Choć syndrom oblężonej twierdzy jest pojęciem stosunkowo nowym, dostrzeżono już, że powstanie go może prowadzić do zamachu na władzę demokratyczną. W łagodnej formie może ona przybrać postać agresywnej kampanii politycznej, w ostrej zaś – otwartego puczu i rewolucji.
Przeczytaj również:
Syndrom oszusta – na czym polega? Przyczyny i objawy
Czy syndrom oblężonej twierdzy naprawdę działa?
Praktyka pokazuje, że zdobycie poparcia społecznego „wyhodowanego” na syndromie oblężonej twierdzy potrafi być niesamowicie skuteczne.
W klasycznym społeczeństwie liberalnym wymiana władzy następuje w drodze wyborów, przy czym wynik tych wyborów zależy w dużej mierze od tego, czy dane ugrupowanie sprawnie komunikuje się z obywatelami i (przynajmniej w założeniu) zaspokaja potrzeby grup interesu.
Innymi słowy: władzy zależy na wytworzeniu u obywateli jak najsilniejszego poczucia zagrożenia, ponieważ tylko wtedy będą skłonni poprzeć osoby decyzyjne bezwarunkowo i niezależnie od efektywności rządzenia.
Pojęcie syndromu oblężenia do dzisiaj jest fenomenem, którego nie udało się do końca wyjaśnić. Nie ulega jednak wątpliwości, że określona narracja oblężenia pomaga przeprowadzić transfer władzy w ręce grup, które rządzą w sposób radykalny i potencjalnie niebezpieczny dla dobrostanu obywateli.
