Efekt brzasku – co to jest, jak się objawia, jak leczyć?

Co to jest efekt brzasku?

Określenie „efekt brzasku” (ang. dawn phenomenon) po raz pierwszy zostało użyte w literaturze pod koniec XX. w i oznacza stan, w którym u pacjenta na czczo pojawia się hiperglikemia lub zwiększone zapotrzebowanie na insulinę przy jednoczesnym braku hipoglikemii w nocy. Nie ma jednoznacznej definicji kiedy można już mówić o efekcie brzasku. W literaturze przyjmuje się, że poranna glikemia powinna być o 10-20 mg/dl wyższa od normy, ale w praktyce może sięgać nawet 200 mg/dl i więcej.

Jak działa efekt brzasku?

Poziom cukru w organizmie człowieka podlega istotnym wahaniom w ciągu dnia. Zależy on m.in. od pory spożywania posiłków, aktywności fizycznej oraz poziomu stresu. U osoby zdrowej za normę poziomu cukru we krwi mierzonego na czczo uważa się przedział między 70 a 100 mg/dl. U osoby chorującej na cukrzycę może być nieco wyższy i dochodzić do 120 mg/dl.

Aby lepiej zrozumieć działanie efektu brzasku, warto przyjrzeć się przez chwilę mechanizmowi kontrregulacji poziomu cukru we krwi. Jako gatunek jesteśmy wyposażeni w jeden hormon, którego zadaniem jest m.in. obniżanie poziomu glikemii. Jest to insulina. Aby chronić się przed hipoglikemią, nasze organizmy otrzymały jednak szereg mechanizmów regulacyjnych, które podnoszą poziom cukru. Taki efekt powoduje wydzielanie hormonu wzrostu, ale też wydzielanie adrenaliny, glukagonu czy kortyzolu. Regulacja hormonalna może wynikać z rytmu dobowego lub przyjmowanych leków oraz innych czynników. Fizjologiczny wyrzut hormonów jest uzasadniony faktem, że potrzebujemy z rana „zastrzyku energii”. Najwyższy poziom wydzielania tych hormonów następuje między 3. a 8. rano – poszczególne związki wydzielają się w innym rytmie okołodobowym (np. kortyzol osiąga szczyt między 4:00 rano a 12:00 w południe.

W rezultacie, w godzinach porannych (zwykle około 4:00-5:00) występuje wzrost stężenia glukozy we krwi. U osób zdrowych, u których mechanizm wydzielania insuliny oraz sekrecja innych hormonów odbywają się w sposób prawidłowy nie powinno dojść do zaburzenia poziomu cukru we krwi lub będzie ono nieznaczne.

Kontrola glikemii i przeciwdziałanie efektowi brzasku ma niezwykle duże znaczenie, ponieważ podwyższony poziom cukru, który utrzymuje się przez kilka godzin nie tylko utrudnia kontrolowanie cukrzycy, ale też intensyfikuje związane z nią powikłania. Niestety mechanizm patofizjologiczny efektu brzasku nie został w pełni poznany. Poza wydzielaniem hormonów istotną rolę przypisuje się:

• dysfunkcji trzustkowych komórek beta;
• insulinooporności;
• zwiększonemu wyrzutowi glukozy z wątroby w godzinach nocnych.

U kogo występuje efekt brzasku?

Efekt brzasku występuje głównie u osób chorych na cukrzycę typu 1 i 2 w różnym wieku, przy czym częstotliwość jest zbliżona w obu postaciach choroby. Objaw jest jednak szczególnie widoczny u młodzieży w związku z tym, że w okresie intensywnego rozwoju wydziela się więcej hormonu wzrostu.

Efekt brzasku a efekt Somogyi. Czym się różnią?

Wysoki poziom cukru w godzinach porannych może być skutkiem wystąpienia tzw. efektu Somogyi, znanego też jako efekt z odbicia (ang. chronic Somogyi rebound). Określenie pochodzi od nazwiska węgierskiego biochemika Michaela Somogyi. W odróżnieniu od efektu brzasku, efekt Somogyi pojawia się częściej u pacjentów z cukrzycą typu 1.

Efekt Somogyi występuje, kiedy pacjent prześpi hipoglikemię (powstałą np. wskutek przyjęcia zbyt dużej dawki insuliny przed snem lub kiedy pacjent pominął ostatni posiłek przed snem). Wskutek oddziaływania na organizm innych hormonów, np. adrenaliny, następuje gwałtowny wzrost glikemii.

Dla wykrycia podobnych zaburzeń ważne jest, aby regularnie badać poziomu cukru we krwi. Dlatego w przypadku porannej hiperglikemii należy zacząć regularnie mierzyć poziom glukozy – o 12:00, między 2:00 a 3:00 nad ranem oraz między 4:00 a 6:00, a także po przebudzeniu. Im szybciej zostaną wdrożone działania zaradcze, tym mniejsze spustoszenie w organizmie chorego wywoła niekontrolowany wzrost wydzielania glukozy. Z reguły stężenie glukozy wzrasta stopniowo począwszy od godziny 4:00.

Inne przyczyny porannej hiperglikemii

Choć efekt brzasku występuje u cukrzyków dosyć często, nie jest jedyną przyczyną porannej hiperglikemii. Podwyższony poziom glukozy we krwi może wynikać także z wielu innych przyczyn, w tym:

• niskiej aktywności fizycznej – ruch pomaga skutecznie regulować poziom cukru we krwi oraz zwiększa wrażliwość insulinową komórek;
• niezbilansowanej diety, bogatej w węglowodany (zwłaszcza proste) oraz tłuszcze nasycone – nie tylko przyczynia się ona do wyższego stężenia glukozy, ale może także prowadzić do insulinooporności;
• niekonsekwentnego stosowania leków przeciwcukrzycowych lub ich złego doboru (np. za mała dawka insuliny przed snem lub rodzaj preparatu, który zbyt krótko utrzymuje właściwy poziom cukru we krwi).

Jeżeli hiperglikemia poranna powtarza się regularnie, warto skonsultować przyczynę takich objawów z lekarzem prowadzącym pacjenta. Pomoże on wprowadzić zmiany w diecie, trybie życia, a w razie potrzeby zmieni zalecenia w zakresie dawki lub rodzaju insuliny.

Jak radzić sobie z efektem brzasku?

Aby zapobiegać porannej hiperglikemii warto rozważyć wprowadzenie prostych zmian na co dzień. Dobrym pomysłem jest dbanie o aktywność fizyczną, zwłaszcza w godzinach wieczornych. Dobre rezultaty przynosi przede wszystkim wysiłek oporowy (np. wizyty na siłowni, ćwiczenia z gumami w domu).

Zaniedbany efekt brzasku utrudnia kontrolę cukrzycy. W rezultacie powikłania związane z chorobą szybciej się rozwijają i postępują. Warto o tym pamiętać i zawczasu wprowadzić zmiany w codziennym życiu oraz diecie. Wieczorny posiłek powinien zawierać zwiększoną porcję białka (nawet do 25-30 g w posiłku), ale mniej węglowodanów. Dzięki temu wzrost insuliny w godzinach nocnych będzie mniejszy. Znaczenie ma też odpowiedni dobór insuliny lub zaprogramowanie pompy insulinowej tak, aby urządzenie pilnowało odpowiedniego poziomu cukru i reagowało przy hiperglikemii. Warto jednak uważać, aby swoim działaniem nie doprowadzić do hipoglikemii w wyniku np. celowego unikania spożywania kolacji czy przyjmowania zwiększonych dawek insuliny.

W literaturze wskazuje się, że przedłużające się hiperglikemie pozostawiają w organizmie pacjenta trwały ślad metaboliczny. Choć z pozoru przebiegają bezobjawowo, przyczyniają się do przyspieszania procesów zwyrodnieniowych takich organów, jak nerki, oczy i mózg, a także układ sercowo-naczyniowy.