Wysoki i podwyższony kortyzol – co oznacza, jakie są normy?

Kortyzol (hormon nadnerczy) – rola w organizmie

Kortyzol (hormon nadnerczy) to jeden z najważniejszych hormonów organizmu syntetyzowany przez korę nadnerczy. Hormony nadnerczy regulują m.in. gospodarkę węglowodanową, białkową, lipidową oraz wapniowo–fosforanową, zatem zmiana stężenia kortyzolu wiąże się z poważnymi zaburzeniami.

Najważniejszą rolę w diagnozowaniu zaburzeń poziomu kortyzolu ma badanie kortyzolu we krwi i dobowe wydalanie kortyzolu w moczu.

Badanie kortyzolu (hormonu stresu) – kiedy wykonać?

Hormon oznaczany jest przy podejrzeniu niskiego kortyzolu, czyli hipokortyzolemii. Objawy w tym przypadku to: niskie ciśnieniem krwi, męczliwość, zmniejszenie wagi ciała i ściemnienie skóry.

Oznaczenie kortyzolu we krwi wykonywane jest najczęściej przy podejrzeniu wysokiego poziomu kortyzolu, która objawia się następująco:

• cienka skóra pokryta rozległymi, różowymi rozstępami;
• otyłość centralna: w okolicy brzucha, twarzy i karku;
• szczupłość kończyn górnych i dolnych z zanikiem mięśni;
• nadciśnienie tętnicze; męczliwość;
• nawracające infekcje;
• nadmierny apetyt;
• depresja, zaburzenia nastroju;
• zwiększone pragnienie i oddawanie dużych ilości moczu;
• zaburzenia cyklu miesięcznego u kobiet; obniżone libido u mężczyzn.

Badanie kortyzolu wykonywane jest także w monitorowaniu leczenia nadmiernego wydzielania hormonu.

Poziom kortyzolu – jak się oznacza?

Badanie kortyzolu wykonywane jest na czczo (badanie moczu lub badanie krwi), najlepiej około godziny 8 rano, kiedy stężenie kortyzolu jest najwyższe. Powinno się dokonać także drugiego pomiaru – po południu lub o północy.

Prawidłowo obserwowany jest spadek stężenia kortyzolu o co najmniej 50 proc. w godzinach popołudniowych i najniższe stężenie o północy. Zaburzenie tego dobowego rytmu wydzielania kortyzolu może świadczyć o zespole Cushinga. Dobowy rytm wydzielania kortyzolu może także być zakłócony u osób pracujących w systemie zmianowym, ciężko chorych i cierpiących na depresję.

Inne sposoby badania kortyzolu to:

• późnowieczorne oznaczanie kortyzolu w ślinie,
• oznaczanie wolnego kortyzolu i jego metabolitów (17OHCS) w moczu dobowym,
• test z deksametazonem: hamowanie 1 mg deksametazonu lub hamowanie 2 i 8 mg deksametazonu.

Wspomniane badania dodatkowe wykonywane są przy podwyższonym stężeniu kortyzolu we krwi i umożliwiają postawienie ostatecznej diagnozy.

Podwyższony kortyzol – co oznacza powyżej normy?

Kortyzol to hormon stresu, którego poziom ze krwi zmienia się w ciągu doby. Fizjologicznie jest go najwięcej w godzinach porannych. Podwyższony kortyzol występuje po zadziałaniu czynnika stresogennego. O ile jest to zdarzenie epizodyczne kortyzol, pod wpływem przysadki, szybko wraca do normy.

Jednak gdy stres towarzyszy ciągle, może to powodować wysoki kortyzol. Inną przyczyną kiedy wynik jest ponad normę są poważne zaburzenia hormonalne – choroba Cushinga lub zespół Cushinga.

Wysoki kortyzol – co to znaczy?

Podwyższony kortyzol wskazywać może na nadmierną produkcję kortyzolu przez nadnercza (zespół Cushinga) lub na pobudzenie syntezy kortyzolu przez hormon ACTH syntetyzowany w nadmiarze przez chorą przysadkę (choroba Cushinga). Test hamowania deksametazonem pozwala odróżnić, czy wzrost poziomu kortyzolu i nadczynność nadnerczy są zależne od nadmiernej syntezy ACTH, czy nie. Interpretacja testu hamowania małą oraz dużą dawką metazonu jest następująca:

• choroba Cushinga – brak hamowania wydzielania kortyzolu w teście hamowania małą dawką deksametazonu i hamowanie wydzielania kortyzolu w teście hamowania dużą dawką deksametazonu.
• zespół Cushinga (pierwotna nadczynność nadnerczy) lub zespół ektopowego wydzielania ACTH – brak hamowania wydzielania kortyzolu zarówno w teście hamowania małą dawką deksametazonu, jak i w teście hamowania dużą dawką deksametazonu.

Za wysoki kortyzol nie spowodowany przez choroby nadnerczy może wynikać z: ciąży (kortyzol w ciąży), znacznej otyłości, niewyrównanej cukrzycy, alkoholizmu, niedożywienia, stresu, nadmiernego, długotrwałego wysiłku fizycznego.

Niski i obniżony – jak interpretować?

Z kolei niski kortyzol (kortyzol poniżej normy) wskazuje na niedoczynność nadnerczy spowodowaną uszkodzeniem kory nadnerczy lub przysadki. Dla potwierdzenia diagnozy należy wykonać test stymulacji z Synacthenem.

Normy kortyzolu (wyniki) – jak obniżyć kortyzol?

Jeśli zdiagnozowana zostanie za wysoki kortyzol, wymagane jest wdrożenie leczenia zależne od przyczyny choroby podstawowej. Najczęściej terapia polega na chirurgicznym usunięciu guza wydzielającego kortyzol lub hormon ACTH. Można też stosować leki hamujące wydzielanie kortyzolu.

Pomocniczo zaleca się unikanie stresu, dietę obfitującą w kwasy omega–3 i omega–6 (orzechy, ryby, olej lniany) oraz suplementację glutaminą.

Norma kortyzolu jest zależna od okresu cyklu dobowego:

• godzina 8.00: 5–25 ug/dl (0,14–0,96 umol/l lub 138–690 nmol/l),
• godzina 12.00: 4–20 ug/dl ( 0,11–0,54 umol/l lub 110–552 nmol/l),
• godzina 24.00: 0–5 ug/dl (0,0–0,14 umol/l lub 0,0–3,86 nmol/l).

Wartości prawidłowe stężenia kortyzolu w moczu wynoszą 80–120 µg/24h.