Chorobliwa zazdrość – jak ją leczyć?

Chorobliwa zazdrość – definicja

Zazdrość sama w sobie jest uniwersalną ludzką emocją. W wielu językach istnieje rozróżnienie pomiędzy zazdrością posesywną, czyli dotyczącą strachu lub niechęci utraty czegoś (zainteresowania partnera, rodzica, przyjaciela) oraz zawiścią objawiającą się niechęcią wobec osoby, której się czegoś zazdrości (np. pieniędzy, sławy, wygranej w konkursie). Chorobliwa zazdrość niemal wyłącznie dotyczy typu posesywnego i ma podłoże emocjonalne, romantyczne lub seksualne.

O zazdrości patologicznej mówimy wtedy, gdy uczucie zazdrości jest wyjątkowo intensywne, utrzymujące się cały czas lub przyjmuje formę „wybuchów” emocjonalnych. Osoba wykazująca toksyczną zazdrość jest zaborcza lub cechuje się daleko posuniętą podejrzliwością, w skrajnych przypadkach przyjmującą formę urojeń zazdrości, zazwyczaj dotyczących zdrady partnera lub partnerki (zazdrość w związku).

Ważnym elementem diagnostycznym chorobliwej zazdrości jest występowanie nieakceptowalnych lub toksycznych zachowań motywowanych zazdrością. Mogą to być reakcje emocjonalne, np. agresja wobec partnera, „ciche dni”, kłótnie. W przypadku patologicznej podejrzliwości dochodzi do naruszania prywatności partnera, np. kontrolowania wiadomości wysyłanych przez media społecznościowe czy połączeń z telefonu. Zaborczość z kolei skutkuje próbami uzyskania kontroli nad życiem partnera, wyznaczaniem zasad dotyczących wyjść z domu, ubioru, zachowania itd.

Specjalnym rodzajem chorobliwej zazdrości jest zespół Otella, w przebiegu którego urojenia zazdrości wywoływane są przez alkohol. Najczęściej występuje u osób, które piją w nadmiarze i mają skłonności do agresji w stanie upojenia.

Chorobliwa zazdrość – przyczyny

Przyczyną chorobliwej zazdrości są zazwyczaj zaburzenia osobowości wywołujące nieodpowiednią reakcję na emocje. Czynnik odgrywa także kultura i wychowanie – ważne jest, czy osoba odczuwająca chorobliwą zazdrość uważa, że została zraniona emocjonalnie czy raczej, że naruszony został jej honor lub pozycja społeczna.

Istnieją dwa rodzaje chorobliwej zazdrości – może być ona o podłożu seksualnym lub emocjonalnym. Zazdrość o podłożu seksualnym skupia się przede wszystkim na wątku zdrady fizycznej, seksualnej historii partnera czy jego atrakcyjności. Ten typ zazdrości częściej pojawia się u mężczyzn niż u kobiet. W wielu kulturach istnieją podwójne standardy, wynikające właśnie z potrzeby kontroli seksualności kobiet – historycznie zaborczość seksualna prowadziła ocenę wartości kobiety w niemal wyłącznie kategoriach dostępności. Pozycja społeczna kobiety była uzależniona od tego, czy była postrzegana jako dostępna dla każdego (prostytutka), dla jednego mężczyzny (żona) lub dla wybranych (hetera i inne rodzaje „ekskluzywnych prostytutek” – im więcej dostęp do nich wymagał wysiłku i pieniędzy, tym bardziej były prestiżowe).

Nic więc dziwnego, że o ile zazdrość seksualna pojawia się też u kobiet, a nowsze badania wskazują, że kobiety – jak mężczyźni – mocniej odczuwają zdradę seksualną i romantyczną, tak częściej to mężczyźni wychodzą z przekonania, że mają prawo do agresji czy zaborczości z powodu odczuwanej zazdrości. W niektórych krajach nadal funkcjonują zabójstwa honorowe, w większości motywowane zdradą (lub jej podejrzeniem) kobiety, ale także jej „nieodpowiednim” życiem seksualnym (uprawianiem seksu przedmałżeńskiego, związkiem z mężczyzną odmiennej wiary itp.). W zależności od rejonu świata, od 40% do 70% kobiet, które padły ofiarą morderstwa, zginęło z rąk partnera lub byłego partnera.

Przeczytaj również: Mizoginia – przyczyny, objawy i leczenie niechęci wobec kobiet

Zazdrość o podłożu seksualnym w dużym stopniu wynika więc z samego podejścia do seksualności. Ten rodzaj zazdrości występuje rzadziej w miejscach, w których seks pozamałżeński jest znormalizowany.

Ogólnymi przyczynami chorobliwej zazdrości o podłożu seksualnym są:

• uzależnienie własnej samooceny od wyników seksualnych. W takim wypadku potencjalna zdrada godzi w poczucie własnej wartości;
• postrzeganie partnera jako „zasób”, który trzeba kontrolować, aby nie zdobyli go inni;
• w niektórych kulturach uzależnienie pozycji społecznej mężczyzny od tego, czy potrafi należycie sprawować kontrolę nad kobietami z własnej rodziny;
• niskie poczucie własnej wartości;
• w teorii przywiązania – osoby tworzące związki o charakterze lękowo-ambiwalentnym, charakteryzujący się niepewnością i strachem przed utratą partnera;
• według teorii psychologii ewolucyjnej, brak pewności co do ojcostwa dziecka wymusza zaborczość seksualną u męskich osobników;
• wzorce wyniesione z domu (jeden rodzic kontrolujący zachowanie drugiego);
• neurotyczność;
• zaburzenia osobowości wzmacniające zaborczość, poziom lęku lub osłabiające kontrolę emocjonalną.

Oczywiście, motyw zazdrości seksualnej nie pojawia się tylko w związkach heteroseksualnych i nie zawsze zazdrosną osobą jest mężczyzna. Chorobliwa zazdrość kobiety występuje podobnie często, jak chorobliwa zazdrość mężczyzny. Z punktu widzenia psychologii, główną przyczyną zarówno zazdrości seksualnej, jak i emocjonalnej, jest lęk przed opuszczeniem, a ten może odczuwać każdy człowiek, niezależnie od płci. Podobnie jak w przypadku zazdrości o podłożu seksualnym, zazdrość emocjonalną częściej przejawiają osoby tworzące związki o stylu przywiązania lękowo-ambiwalentnym i neurotyczne.

Kulturowo kobietom częściej przekazuje się wzorce uzależniające ich poczucie wartości od oceny i zainteresowania. Oznacza to, że uwaga czy zaangażowanie emocjonalne partnera jest postrzegane jako dowód wartości, w przypadku kobiet częściej tego rodzaju zazdrość odczuwają te o niskiej samoocenie, a także postrzegające siebie jako mało atrakcyjne. Nowsze badania wskazują jednak, że zazdrość o podłożu emocjonalnym niekoniecznie pojawia się częściej u kobiet niż mężczyzn.

W przypadku zazdrości o podłożu emocjonalnym otwarta agresja pojawia się rzadziej niż inne próby wpłynięcia na partnera, takie jak manipulacja czy kłótnie. Osoby zazdrosne emocjonalnie częściej przyjmują postawę defensywną, w dużo większym stopniu skupiają się też na postaci potencjalnego rywala – mogą próbować zabraniać partnerowi spotykania się z konkretną osobą lub zachowywać się agresywnie wobec „konkurencji”.

W jaki sposób objawia się chorobliwa zazdrość?

Jak reagują osoby zazdrosne? Badacze podzielili reakcje na kilka wyraźnych podgrup:

• unikanie podjęcia tematu: ignorowanie uczucia zazdrości, brak reakcji;
• otwarta komunikacja z partnerem: wyjaśnianie swoich uczuć, spokojna i szczera rozmowa na ten temat;
• utrzymywanie dystansu: oddalenie się emocjonalne lub fizyczne od partnera ze względu na zranione uczucia;
• negatywna ekspresja: wyładowywanie frustracji na kimś; płacz lub pasywna agresja;
• komunikacja dystrybucyjna: aktywne próby „ukarania partnera” na poziomie emocjonalnym – kłótnie, przytyki, wyzwiska, manipulacja;
• przemoc: użycie siły fizycznej.

Istnieje też inna klasyfikacja, zajmująca się rozeznaniem, czy odpowiedź na zazdrość jest: 1. ukierunkowana na partnera lub rywala, 2. ukierunkowana na karę czy naprawę związku oraz 3. pozytywnie lub ujemnie wartościowana.

• Nadzór/zaborczość: np. próby ograniczenia kontaktów partnera z potencjalnymi rywalami, kontrola wyglądu partnera.
• Rywalizacja: np. konfrontacja z rywalem, zachowania agresywne lub pasywno-agresywne kierowane w stronę rywala.
• Próby manipulacji: np. oszukiwanie partnera w celu przetestowania lojalności, aby partner poczuł się winny.
• Kompensacja zazdrości, obwinianie siebie: np. wysyłanie kwiatów do partnera.
• Agresja: wyładowywanie frustracji na partnerze, innych osobach lub otoczeniu.

Jak łatwo można zauważyć, nie wszystkie metody reakcji na zazdrość świadczą o zazdrości chorobliwej. Patologiczna zazdrość jest uczuciem o bardzo wysokiej intensywności, przez co powodują gwałtowne reakcje.

Zazdrość utrzymana na zdrowym poziomie albo nie wywołuje reakcji (dana osoba radzi sobie z uczuciem sama) albo jest nakierowana na naprawę związku (rozmowa). Warto podkreślić, że mowa tu wyłącznie o sytuacjach, gdy nie doszło do żadnego wydarzenia, które mogłoby wywołać uzasadnione, głębokie poczucie zazdrości czy zranienia (np. udowodniona zdrada). Chorobliwa zazdrość charakteryzuje się doszukiwaniem poważnych przewinień w rzeczach błahych.

Agresja i próby kontroli są zawsze oznakami zazdrości chorobliwej. Tak samo ciągła podejrzliwość, szpiegowanie social mediów partnera, tego, z kim się spotyka. „Testowanie” i próby lojalności świadczą o niskiej samoocenie i zdolności do komunikacji, a także braku zaufania wobec partnera. Wszelkie działania ukierunkowane na potencjalnego rywala także są zazwyczaj oznaką patologicznej zazdrości, połączonej z nieumiejętnością konfrontacji z partnerem.

Czy chorobliwa zazdrość jest niebezpieczna?

Krótko mówiąc – tak, ponieważ jest psychicznie wyniszczająca.

Jedynym sposobem uniknięcia gwałtownej reakcji ze strony partnera ogarniętego chorobliwą zazdrością jest poddanie się jego całkowitej kontroli. Pozwala to uzyskać względny spokój na jakiś czas, jednak kosztem degradacji relacji z rodziną czy przyjaciółmi, co przyczynia się do dalszej izolacji. Jako że wybuchy zazdrości są spowodowane często lękiem czy niską samooceną, nawet bez dawania partnerowi jakichkolwiek powodów do zazdrości i dostosowywania się do jego wymagań, napady będą dalej się pojawiać. W przypadku zespołu Otella paranoję wywołuje alkohol, co dodatkowo utrudnia ich unikanie.

Przede wszystkim jednak należy pamiętać, że nieuzasadniona zazdrość jest problemem osoby, która jej doświadcza, nie partnera. Absolutnie nie powinno się więc tłumaczyć z niewinnych zachowań, jak pójście z kimś na kawę czy wyjście z domu w krótkiej spódnicy.

Istnieją osoby, którym imponuje zazdrość skierowana w stronę potencjalnego rywala, problem w tym, że w takim przypadku nadal mówimy o zachowaniu toksycznym, jedynie wymierzonym w inny cel. Takie tendencje nie znikną i w końcu dosięgną partnera – jeśli nie w postaci agresji powodowanej zazdrością, to z innego powodu. Większość osób agresywnych wobec innych, przejawiających skłonności do manipulacji czy szantażu, w końcu zaczyna stosować te metody także w związku.

Warto też podkreślić, że obsesyjna zazdrość lub potrzeba kontroli partnerki to częsty motyw morderstw czy przemocy domowej. Winni najczęściej są partnerzy oraz byli partnerzy.

Chorobliwa zazdrość – jak leczyć?

Osobę chorobliwie zazdrosną można leczyć jedynie wtedy, gdy sama chce się leczyć. Zdarza się, że zazdrosny partner obiecuje poprawę i pójście na terapię po to, aby utrzymać związek. W takim przypadku pozbawione jest to jednak znaczenia – jeśli dana osoba nie chce się zmienić, a jedynie powstrzymać partnera przed odejściem, leczenie chorobliwej zazdrości nic nie pomoże.

Chorobliwa zazdrość może mieć wiele przyczyn, także związanych z zaburzeniami, które stosunkowo łatwo wyleczyć. Jeżeli odpowiadały za nie zaburzenia lękowe, może pomóc farmakoterapia połączona z psychoterapią. Ważne jest, aby zniwelować nie tylko przyczynę organiczną (lęk, frustracja, wysoki poziom agresji), ale także nauczyć osobę chorobliwie zazdrosną zdrowych mechanizmów radzenia sobie z nieprzyjemnymi uczuciami – nie tylko zazdrością, ale też stresem czy strachem.

Zazdrosnego partnera nie powinno się „naprawiać” na własną rękę. Wielu takich ludzi podświadomie tego oczekuje, że związek naprawi deficyty, z którymi się borykają lub problemy, które uznają za przeszkodę w prowadzeniu szczęśliwego życia. Jako że takie próby praktycznie nigdy się nie udają, starający się partner bywa tylko dodatkowo obarczany winą.