Dziedziczenie traumy – na czym polega, badania, jak się od tego uwolnić

Dziedziczona trauma – czym jest?

O koncepcji dziedziczenia traumy po raz pierwszy psychologowie zaczęli mówić w latach 50. i 60. XX wieku. Zauważono wówczas, że wiele dzieci osób, które przeżyły piekło wojny i obozów koncentracyjnych, również ma problemy ze zdrowiem psychicznym – często bywa hospitalizowana w klinikach specjalistycznych. Zaczęto więc zastanawiać się, czy przebyta trauma może wędrować dalej – do drugiego czy trzeciego pokolenia. Na poziomie biologicznym nie było to jednak udowodnione.

Mimo to, specjaliści zaczęli mówić o dziedziczonej traumie.

W jaki sposób dziedziczone są negatywne myśli i kłopoty ze stresem?

Trauma dziedziczona a mechanizmy epigenetyczne

Do tej pory sądzono, że trauma może być dziedziczona przede wszystkim poprzez wzory zachowań. Miałoby to się dziać na następującej zasadzie: jeśli przodkowie moich rodziców przebywali w obozie koncentracyjnym i następnie dotknął ich zespół stresu pourazowego, z którym zmagali się przez całe życie, ich trauma przekłada się na zachowania – a te dotykają kolejne pokolenia.

Lękowy czy nieobecny rodzic może więc doprowadzić do poczucia niepewności u dziecka, a w przyszłości – również zaburzeń lękowych w kolejnych pokoleniach.

Jednak ostatnie lata przynoszą nowe informacje na temat dziedziczenia traumy w kolejnych pokoleniach. Ich źródłem stał się rozwój epigenetyki. Epigenetyka, w swej oryginalnej definicji, bada wpływ genów na fenotyp jednostki. Jednak dziś badania dowodzą, że nie tylko geny mają w tym udział. Swoje znaczenie ma również środowisko.

Geny a środowisko – co jest dziedziczone?

To, w jakich warunkach rozwija się płód w trakcie ciąży matki, ma wpływ na metylację DNA. Jeżeli więc u matki pojawi się silny stres, może dojść do zmian epigenetycznych – a wówczas zmianie ulega ekspresja genów. Przy udziale różnych enzymów dochodzi do szeregu procesów chemicznych, które mają wpływ na ostateczny „kształt” genów. Zresztą, środowisko działa nie tylko przez doświadczenia traum czy sytuacji stresowych, ale też inne czynniki zewnętrzne – na przykład dieta bogata w składniki odżywcze dobrze wpływa na stan płodu.

Z kolei traumatyczne doświadczenia ciężarnej mogą odegrać dużą rolę u potomstwa – przeżyty stres wpływa na ekspresję genów i doprowadza do negatywnych konsekwencji, których ofiarą staje się dziecko. Jeśli więc trauma jest doświadczana w trakcie ciąży, może to mieć istotny wpływ na rozwój organizmu dziecka w przyszłości.

Proces, jakim jest metylacja DNA i jaką rolę odgrywa w kwestii zmian epigenetycznych, uświadomił nam, jak dużą rolę odgrywają w kwestii kształtowania się fenotypu czynniki zewnętrzne – w tym traumy i inne negatywne doświadczenia.

Dziedziczenie traumy – wątpliwości

Jednak czy rola ekspresji genów nie jest przeceniana? Choć o genach i DNA wiemy już dość sporo, nie do końca jest jasne, jak wygląda ten proces w przypadku dziedziczenia traum. Zmiany epigenetyczne są ciągle tematem świeżym i dokładnie badanym. Chociaż naukowcy sądzą, że kolejne pokolenia mogą ciągle odczuwać skutki stresu pourazowego rodziców poprzez modyfikacje epigenetyczne, nie wiadomo, jak rozróżnić wpływ biologiczny od tego przejętego poprzez wzorce zachowań.

Pewnym rozwiązaniem może być pomysł, aby prowadzić badania naukowe na bardzo małych dzieciach, które jeszcze nie miały okazji przejąć nawyków i schematów rodzinnych w spadku po swoich przodkach. Wówczas ewentualne objawy traum u dzieci musiałyby być zasługą genów rodziców i dziadków. Badacze byliby pewni, że obserwujemy ekspresję genów, która odpowiada za późniejsze odczuwanie traumy. Póki co jednak, pozostaje wiele wątpliwości.

Zmiany epigenetyczne – wyzwania

Przede wszystkim, bez odpowiedzi pozostaje pytanie o podatność jednostki na wpływ zjawiska i dlaczego niektóre dzieci dziedziczą lęki i niespokojne zachowania matki czy ojca, a niektóre nie. Nieraz w jednej rodzinie obserwujemy bowiem skrajnie różne potomstwo, jeśli chodzi o zachowanie i to, w jaki sposób podchodzi ono do stresu. Czy to tylko zasługa genów i DNA odziedziczonych po przodkach, czy również innego traktowania przez rodziców? Wiele jeszcze pozostaje do odkrycia i zrozumienia.

Z pewnością badania wskazują, że zmiany epigenetyczne mogą być dziedziczone po obydwojgu rodzicach. Badanie prowadzone na modelach gryzoni wskazało, że późniejsze potomstwo szczurów, u których zastosowano negatywny bodziec, reagowało na niego niepokojem bez względu na to, czy próbie poddany był ojciec czy matka szczura. W obu przypadkach pojawiły się istotne różnice w porównaniu do grupy kontrolnej. W kontekście stresu możemy więc zakładać, że zarówno doświadczenia ojca, jak i matki mają wpływ na potomstwo, jego przyszłe zdrowie i komfort życia.

Trauma pokoleniowa – czym jest?

Nieco szerszym pojęciem jest trauma pokoleniowa, zwana również transgeneracyjną. Zakłada ona po prostu, że traumy przodków mają wpływ na dzieci – nie tyle przez geny, co poprzez utrwalone nawyki i zachowania. Najpopularniejszym przykładem jest wspomniana na początku trauma Holocaustu – niezależnie od genów, potomstwo pokolenia, które przeżyło Holocaust, doświadczało negatywnych konsekwencji, jeśli chodzi o zdrowie psychiczne i doświadczanie stresu.

Jednak również inne rzeczy mogą wpłynąć na pojawienie się traumy pokoleniowej. Przykładem jest przemoc domowa. Jeśli rodzice doświadczali traumy w domu, będąc bitymi przez dziadków, mogą również bić swoje dzieci ze względu na utrwalony schemat. Niekoniecznie będzie to regułą, jednak wiele badań wskazuje na to, że w rodzinach przemocowych istnieje błędne koło stresu i cierpienia, które ciężko przerwać. Nie musi być to zasługa ekspresji genów. Mogą na to wpłynąć również kłopoty osobowościowe.

Stres w DNA czy w domu – jak sobie pomóc?

Nieważne, czy źródło traumy to DNA i geny, czy negatywne doświadczenia z domu rodzinnego – niejedno badanie pokazuje, że można sobie pomóc. Jeśli chodzi o ekspresję genów, warto pamiętać, że dziedziczy się głównie predyspozycje zapisane w DNA, nie zaś dosłowne wspomnienia i odczucia.

Dlatego w przypadku, gdy stres przejmuje kontrolę nad jakimkolwiek obszarem naszego życia, warto udać się do psychiatry i psychologa. Badanie pomoże nam dobrać odpowiednie metody leczenia. Najczęstszą jest psychoterapia, która pozwala okiełznać stres tak, aby nie zaburzał nam codziennego życia. Doprowadza ona do zrozumienia pewnych schematów i umiejętności przeciwdziałania im. Wypracowane mechanizmy obronne z pewnością poprawią komfort naszego funkcjonowania.