Nadwaga i otyłość u dzieci – przyczyny, objawy, leczenie

Definicja nadwagi i otyłości u dzieci oraz młodzieży

Otyłość jest przewlekłą chorobą, manifestującą się poprzez nadmierne gromadzenie tkanki tłuszczowej. U chłopców mówimy o otyłości, gdy zawartość tłuszczu przekracza 20% ich całkowitej masy ciała, a u dziewcząt, gdy przekracza 30%.

Ten stan może nieść za sobą poważne konsekwencje zdrowotne, w tym: ryzyko chorób sercowo-naczyniowych, cukrzycy typu 2, nadmiernego obciążenia układu kostno-stawowego objawiającego się jako bóle kręgosłupa, a także może sprzyjać rozwojowi zaburzeń snu, takich jak bezdech senny.

Jedną z form otyłości jest otyłość prosta, wynikająca z długotrwałego spożywania pokarmów w ilości przekraczającej zapotrzebowanie energetyczne organizmu. Ten rodzaj otyłości jest rezultatem zaburzenia równowagi między ilością energii uzyskiwanej z pożywienia, a energią wydatkowaną przez organizm dziecka, prowadząc do kumulacji masy ciała, głównie w postaci tkanki tłuszczowej.

Istnieje również tzw. otyłość wtórna u dzieci, która nie jest bezpośrednio związana z ilością spożywanej energii, lecz może być skutkiem różnych zaburzeń hormonalnych.

W kwestii diagnozowania nadwagi i otyłości u dzieci, kluczową rolę odgrywają siatki centylowe BMI. Siatki te są narzędziem pozwalającym na porównanie BMI dziecka z typowymi wartościami dla jego wieku i płci. Nadwaga u dzieci jest określana, gdy ich BMI znajduje się między 85 a 95 centylem tych siatek, co oznacza, że ich masa ciała jest wyższa niż u 85-95% rówieśników. Z kolei otyłość diagnozuje się, gdy BMI przekracza 95 centyl, co wskazuje na to, że masa ciała dziecka jest wyższa niż u 95% rówieśników.

Przyczyny nadwagi i otyłości u dzieci

Nadwaga u dzieci wynika przede wszystkim z dodatniego bilansu energetycznego, spożywania niewłaściwych i wysokokalorycznych produktów, bogatych w tłuszcz i cukry proste. Etiologia nadwagi i otyłości jest złożona i obejmuje zarówno czynniki genetyczne, środowiskowe, jak i behawioralne.

Czynniki genetyczne

Nadwaga i otyłość u dzieci mogą być powiązane z różnymi czynnikami genetycznymi. Te predyspozycje obejmują aspekty, takie jak:

• zwolnione tempo przemiany materii,
• zaburzenia w funkcjonowaniu neuronów w mózgu, które są odpowiedzialne za kontrolowanie uczucia głodu i sytości.

Chociaż specyficzny „ gen otyłości” nie został jeszcze zidentyfikowany, to różne warianty genetyczne mogą zwiększać skłonność do nadmiernego przybierania na wadze.

Czynniki środowiskowe i nawyki żywieniowe

Środowisko, w którym dziecko rośnie, ma ogromny wpływ na rozwój otyłości. Nadmierna podaż pokarmu od najmłodszych lat, nieregularne spożywanie zbyt dużych porcji posiłków oraz częste podjadanie, to tylko niektóre z czynników środowiskowych wpływających na wzrost masy ciała. Nawyki żywieniowe, ukształtowane już w wieku dziecięcym, mogą mieć długotrwały wpływ w życiu dorosłym i przyczyniać się do problemów z wagą w przyszłości.

Pozostałe czynniki

Do innych istotnych czynników przyczyniających się do rozwoju otyłości należą: zmniejszona aktywność fizyczna, stres oraz zaburzenia emocjonalne. Współczesny styl życia, promujący siedzący tryb życia i długie godziny spędzane przed ekranami, ogranicza czas poświęcony na aktywność fizyczną. Ponadto, stres i problemy emocjonalne mogą prowadzić do nadmiernego jedzenia jako formy radzenia sobie z negatywnymi emocjami. Otyłe dzieci są zazwyczaj nieszczęśliwe, ale działa to w obie strony – otyłość u dziecka może powstać przez to, że czuje się nieszczęśliwe i „zajada problemy”.

Objawy i diagnostyka u dzieci

Szybkie rozpoznawanie nadwagi i otyłości u dzieci jest niezwykle ważne, gdyż te stany mogą prowadzić do szeregu poważnych komplikacji zdrowotnych, wpływając na różne systemy organizmu. Nadwaga często rozwija się stopniowo i może nie być łatwo zauważalna na wczesnych etapach. Wśród istotnych symptomów, na które należy zwrócić uwagę, znajdują się m.in.: zaburzenia lipidowe, nadciśnienie tętnicze czy nieprawidłowości w metabolizmie węglowodanów.

Diagnoza nadwagi i otyłości u dzieci opiera się na regularnych badaniach antropometrycznych, obejmujących pomiary wzrostu, wagi oraz obliczanie BMI z wykorzystaniem siatek centylowych, uwzględniających wiek i płeć dziecka. Ważnym elementem diagnostycznym jest również wywiad dotyczący diety, codziennej aktywności i historii rodzinnej chorób, takich jak cukrzyca czy nadciśnienie. Dodatkowo przeprowadza się badania fizykalne, w tym pomiar ciśnienia krwi i ocenę rozmieszczenia tkanki tłuszczowej

W procesie diagnostycznym nadwagi i otyłości u dzieci niezbędne jest przeprowadzenie specjalistycznych badań laboratoryjnych, szczególnie w przypadkach, gdy wskaźnik BMI dziecka przekracza 95 percentyl lub gdy występują dodatkowe problemy zdrowotne. Podstawowe badania obejmują ocenę poziomu hormonów tarczycy, wykonanie lipidogramu, pomiar glikemii na czczo czy też testy oceniające czynność wątroby. Te badania są kluczowe do dokładnej oceny stanu zdrowia dziecka oraz do identyfikacji potencjalnych powikłań związanych z nadwagą i otyłością.

Czym grozi otyłość u dzieci? Jakie są powikłania otyłości?

Niestety często bywa tak, że rodzice czy dziadkowie nie zdają sobie sprawy z narastającego problemu i wychodzą z założenia, że nadwaga minie wraz z wiekiem, a zwiększona masa ciała świadczy o tym, że dziecko jest zdrowe i dobrze odżywione. W takim przypadku należy możliwe szybko skorygować żywienie i wprowadzić dietę o podaży energii zgodnej z zapotrzebowaniem energetycznym dziecka, a także zadbać o wybór odpowiednich produktów oraz zwiększenie aktywności fizycznej.

Dzieci niezadowolone ze swojej masy ciała mogą być częściej niż dzieci o prawidłowym BMI narażone na rozwój zaburzeń psychicznych związanych z odżywianiem – anoreksji i bulimii.

Restrykcyjne odchudzanie w przypadku dzieci jest absolutnie zabronione. Nie można jednak lekceważyć problemu nadwagi i otyłości wśród dzieci, ponieważ może to prowadzić do rozwoju chorób układu endokrynologicznego, układu oddechowego czy też problemów ortopedycznych. Z kolei w latach późniejszych zwiększy się ryzyko rozwoju nadciśnienia tętniczego, miażdżycy lub cukrzycy typu 2, jeżeli żywienie nie zostanie odpowiednio zmodyfikowane.

Rodzice muszą być świadomi, że ich pociechy nie jedzą tak dużych porcji jak dorośli, dlatego też nie można ich przekarmiać i należy zadbać o to, aby kaloryczność posiłków w ciągu dnia odpowiadała ich zapotrzebowaniu energetycznemu. Aby młody organizm zdrowo rósł, należy już od najmłodszych lat uczyć dzieci prawidłowych zasad żywienia, tego, jakie produkty wybierać, a których unikać. Błędy żywieniowe z dzieciństwa będą trudne do wyeliminowania w wieku późniejszym, a rodzice stanowią najważniejszy przykład dla swoich pociech.

Jak zapobiegać nadwadze i otyłości u dzieci?

Jeśli u dziecka występuje nadwaga bądź otyłość, to sposób postępowania jest inny niż w przypadku dorosłych. W takim przypadku należy pamiętać o tym, że młody organizm cały czas rośnie, rozwija się i potrzebuje wszystkich niezbędnych składników odżywczych do prawidłowego funkcjonowania.

U dzieci do 7. roku życia nie można stosować diety ubogoenergetycznej. Należy wyznaczyć należną masę ciała i ułożyć indywidualny jadłospis zgodny z normami na zapotrzebowanie energetyczne, tak aby organizm otrzymywał odpowiednią podaż wszystkich składników odżywczych potrzebnych do rozwoju. Absolutnie nie można stosować restrykcyjnych diet odchudzających, gdyż może mieć to poważne skutki zdrowotne. Dietę o zmniejszonej kaloryczności o około 300 kcal można zastosować u młodzieży w wieku 15-18 lat.

Jeśli dziecko ma nadmierną masę ciała, przede wszystkim należy zacząć od eliminacji błędów i zmiany nawyków żywieniowych, gdyż nadwaga przeważnie wynika z nieprawidłowego modelu żywienia. Przede wszystkim trzeba wykluczyć spożywanie niewłaściwych produktów, żywności wysoce przetworzonej czy też niezdrowych i kalorycznych przekąsek – mowa tu m.in. o słodyczach, chipsach, produktach typu fast food, słodkich napojach gazowanych, itp. Tego typu produkty nie mogą zastępować właściwych posiłków ani być elementem stanowiącym dojadanie w ciągu dnia.

Gdy dziecko między posiłkami czuje się głodne – warto podać mu owoc, sok lub warzywo, zamiast bezwartościowej słodkiej przekąski. Należy zadbać o regularne spożywanie posiłków – najlepiej 4–5 w ciągu dnia, w miarę o regularnych porach. Badania pokazują, że część dzieci rozpoczyna dzień bez zjedzenia śniadania – skutkiem takiego postępowania jest senność, zmniejszona koncentracja oraz trudności w nauce.

Do szkoły też należy przygotować dziecku pożywną kanapkę – pozostawienie dziecku wolnej ręki w wyborze produktów na ten posiłek niestety często kończy się kupieniem batonów, chipsów czy fast–foodów w szkolnym sklepiku. Przy odpowiednim żywieniu nie można zapomnieć o aktywności fizycznej – te dwa połączone ze sobą aspekty zapewnią prawidłowe funkcjonowanie i wzrost młodego organizmu, bez jakichkolwiek problemów z nadwagą czy otyłością. Trzeba zachęcać dzieci i młodzież do różnorodnych form aktywności, zamiast spędzania czasu wolnego przed komputerem lub telewizorem.

Leczenie otyłości

W leczeniu nadwagi i otyłości u dzieci kluczową rolę odgrywają rodzice, którzy monitorują masę ciała dziecka i przestrzegają zasad zdrowego żywienia. Istotne jest także bezpośrednie angażowanie dzieci w proces leczenia, co obejmuje edukację żywieniową i zachęcanie do aktywności fizycznej. Efektywność terapii zależy od wielu czynników, w tym od wieku dziecka, stopnia nadwagi/otyłości oraz obecności współistniejących chorób.

Podstawowym celem jest poprawa wskaźnika BMI poprzez zdrowe odżywianie i regularną aktywność fizyczną. W przypadkach wymagających intensywniejszego podejścia, konieczna może być wielospecjalistyczna interwencja obejmująca psychologa, dietetyka, lekarza oraz trenera wychowania fizycznego.

Dla dzieci z BMI przekraczającym 99 centyl stosuje się bardziej intensywne metody leczenia, w tym chirurgię bariatryczną w specjalistycznych ośrodkach. Niezwykle ważna jest również opieka psychologiczna, szczególnie w kontekście niskiej samooceny i obniżonego nastroju, które często towarzyszą dzieciom z nadwagą i otyłością.

Podsumowanie

Podsumowując, nadwaga i otyłość u dzieci są złożonymi problemami, które wymagają uwagi i świadomej interwencji. Kluczowe jest zrozumienie, że wczesna interwencja oraz promowanie zdrowych nawyków żywieniowych i aktywności fizycznej mogą znacząco zapobiegać otyłości. Współpraca z różnymi specjalistami zdrowia, takimi jak lekarze, dietetycy i psychologowie, jest nieoceniona w procesie leczenia i zarządzania tymi stanami. Jednocześnie, edukacja i świadomość rodziców oraz opiekunów odgrywają kluczową rolę w zapobieganiu i leczeniu nadwagi i otyłości u dzieci.

Zachęcamy rodziców i opiekunów do poszukiwania dodatkowych informacji i wsparcia w zakresie zdrowego stylu życia i odżywiania. Wiele zasobów można znaleźć w placówkach ochrony zdrowia, szkołach, a także za pośrednictwem wiarygodnych stron internetowych i organizacji zdrowotnych. Pamiętajcie, że każdy krok w kierunku zdrowego stylu życia jest inwestycją w przyszłe zdrowie i dobrostan Waszych dzieci.

Wypowiedź pediatry na temat skutków nadwagi i otyłości u dzieci

współpraca: dietetyk Małgorzata Andrzejczak