Środek kontrastujący w radiologii – jakie mogą być skutki podania kontrastu?

Środki cieniujące pełnią niezwykle ważną rolę w nowoczesnej radiologii i diagnostyce obrazowej. Szacuje się, że środki kontrastowe podawane są około 70 mln razy rocznie.[1] Dzięki temu, że pochłaniają promieniowanie rentgenowskie w większym lub mniejszym stopniu niż otaczające tkanki, wzmacniają otrzymany obraz, przez co znacząco podnoszą wartość diagnostyczną badania, a w niektórych przypadkach zaważają nawet nad prawidłowym rozpoznaniem.

Środki kontrastowe to substancje chemiczne, których celem jest – jak sama nazwa wskazuje – zwiększenie kontrastu. Mają one zastosowanie w wielu badaniach obrazowych, m.in. w rezonansie magnetycznym, badaniach rentgenowskich i ultrasonograficznych.

To też może Cię zainteresować: Badanie kwalifikacyjne do pracy – co wchodzi w ich zakres?

Środki kontrastowe negatywne

Środki cieniujące można podzielić na dwie podstawowe grupy – pozytywne i negatywne. Środki cieniujące negatywne to różnego rodzaju gazy: tlen, powietrze, podtlenek azotu, dwutlenek węgla i gazy szlachetne. Mają one niski współczynnik pochłaniania promieni rentgenowskich, przez co mają swoje zastosowanie głównie w badaniach układu naczyniowego. Środki cieniujące pozytywne to znacznie większa grupa kontrastów, które mają zastosowanie w wielu badaniach obrazowych.

Zobacz też: Rezonans otwarty i półotwarty – co to jest?

Środki kontrastowe pozytywne

Środki kontrastowe pozytywne pochłaniają promienie rentgenowskie silniej niż tkanki ciała, przez co silniej cieniują na radiogramie (obraz jest ciemniejszy). Dzielimy je na środki rozpuszczalne i nierozpuszczalne w wodzie. Do środków cieniujących pozytywnych nierozpuszczalnych w wodzie zaliczamy często stosowany siarczan barytu oraz inne olejowe środki kontrastowe. Baryt dzięki swoim właściwościom ma zastosowanie m.in. w badaniach obrazowych układu pokarmowego, w celu lepszego uwidocznienia śluzówki przewodu pokarmowego.[2] Siarczan barytu może być podawany doustnie lub doodbytniczo, jeśli badanie dotyczy jelita grubego. Olejowe środki kontrastowe mają zaś zastosowanie m.in. w limfografii i sialografii (badanie ślinianek).[3]

Pozytywne środki cieniujące to wszystkie inne substancje, które mogą być podawane drogą dożylną, dotętniczą lub do światła dróg żółciowych, w zależności od typu zabiegu. Do tej grupy należą związku jodu – pochodne trójjodowego kwasu benzoesowego, które mogą być jonowe lub niejonowe. To właśnie ta druga grupa charakteryzują się bardzo dobrą tolerancją wśród pacjentów – w bardzo małym stopniu wpływają na układ sercowo-naczyniowy oraz rzadko wywołują reakcje alergiczne i inne skutki uboczne.

Przeczytaj również: Tomografia czy rezonans – które badanie wybrać?

Kiedy podawany jest kontrast?

Środki kontrastowe w ultrasonografii

Nowoczesne środki kontrastujące w badaniach ultrasonograficznych składają się z mikroskopijnych pęcherzyków gazu zawieszonych w fosfolipidach. Pęcherzyki te wypełnione mogą być np. 6-fluorkiem siarki lub innym nietoksycznym gazem.[4] Substancje tego typu nie tylko poprawiają jakość diagnostyczką obrazu, ale również zmniejszają artefakty, które są nie do uniknięcia w badaniach ultrasonograficznych. Badanie USG z kontrastem ponadto lepiej wykrywa zmiany ogniskowe i umożliwia zróżnicowanie ich charakteru. Przez to, że stosowane w USG środki cieniujące nie zawierają związków jodu, są bezpieczne dla osób z chorobami tarczycy. Ultrasonografia kontrastowa, bo tak nazywane są badania USG z wykorzystaniem kontrastu, skuteczna jest w m.in. różnicowaniu zmian łagodnych i złośliwych w wątrobie, ocenie refluksu pęcherzowo-moczowodowego czy zmian miażdżycowych w naczyniach. [5]

Środki kontrastowe w rezonansie magnetycznym

W badaniu rezonansem magnetycznym zastosowanie mają substancje, które po podaniu kumulują się w tkankach zmienionych chorobowo i wzmacniają sygnał pochodzący z rezonansu magnetycznego. Są to paramagnetyki na bazie gadolin, które podawane są najczęściej dożylnie. Nie zawierają jodu, rzadko kiedy wywołują reakcje alergiczne i nie wchodzą w interakcję z innymi lekami.[6] Gadolinowe środki kontrastujące są bezpieczne również dla pacjentów z chorobami tarczycy.[7] Rezonans magnetyczny z kontrastem ma zastosowanie w diagnostyce nowotworów układu nerwowego, udaru mózgu, zaburzeń związanych z układem krążenia, chorób reumatologicznych i w wielu innych schorzeniach.

Środki cieniujące w TK (tomografii komputerowej)

Tomografia komputerowa z kontrastem wykonywana jest m.in. po urazach wielonarządowych, przy podejrzeniu tętniaka aorty, zmian ogniskowych w wątrobie i nadnerczach. W wyjątkowych sytuacjach badanie TK z kontrastem może być wykonane również u kobiet w ciąży. Do badań tomografem komputerowym stosowane są jodowe, niejonowe środki kontrastujące. Bezwzględnym przeciwskazaniem do ich podania jest występowanie jawnej nadczynności tarczycy, ponieważ może dojść do zagrażającemu życiu przełomu tarczycowego.[8] Ponadto w przypadku pacjentów przyjmujących metforminę konieczne jest odstawienie leku w dniu badania oraz 48 godzin po jego wykonaniu, aby nie doszło do wystąpienia kwasicy mleczanowej.

Inne badania diagnostyczne

Dzięki rozwojowi technologii, w tym metod diagnostycznych w medycynie, możliwe jest zastosowanie środków kontrastowych w wielu dziedzinach medycyny. Co więcej, wciąż prowadzone są badania nad możliwościami wykorzystania tych środków w nowoczesnej diagnostyce. Poza wcześniej wymienionymi zastosowaniami, środki kontrastowe stosowane są również w takich badaniach jak urografia, cholangiografia, flebografia, histerosalpingografia [9] i koronarografia.

Zasady podawana środków kontrastowych

O tym, czy konieczne jest podanie kontrastu, decyduje lekarz, który po zebraniu wywiadu i zbadaniu pacjenta ustali, czy istnieje jakiekolwiek przeciwskazanie do podania środka kontrastującego. Substancje kontrastowe to jedne z bezpieczniejszych substancji stosowanych w medycynie, jednak w przypadku występowania niektórych jednostek chorobowych stosowanie kontrastu może doprowadzić do groźnych dla zdrowia i życia powikłań.

Przeciwwskazania do podania kontrastu

Przeciwwskazaniami do podania kontrastu są:

• wystąpienie ciężkich powikłań po wcześniejszym podaniu środka cieniującego;
• wole guzkowe tarczycy,
• uczulenie na jod – w przypadku jodowych środków cieniujących;
• ostry krwotok śródmózgowy;
• niewydolność nerek ze stężeniem kreatyniny we krwi >4,5mg%;
• nadciśnienie;
• niewydolność wątroby i nerek;
• szpiczak mnogi;
• astma i rozedma płuc;
• jaskra;
• wiek: dzieci do 2. roku życia i dorośli powyżej 60. r.ż.;
• niekontrolowana astma;
• guz chromochłonny;
• anemia sierpowata. [10]

Nierzadko jednak korzyści płynące z wykonania badania z kontrastem przewyższają możliwe ryzyko skutków ubocznych. Wszystko zależy od stanu ogólnego pacjenta, wyników badań i historii choroby, dlatego też każdy przypadek jest rozpatrywany indywidualnie. Często zalecane jest, aby osoby z powyższymi dolegliwościami dostawały dożylnie niejonowy, niskoosmolarny środek cieniujący, który charakteryzuje się mniejszym ryzykiem wystąpienia powikłań. [11]

To też może Cię zainteresować: Kiedy może do dojść do wstrząsu anafilaktycznego?

Jakie są skutki uboczne podania środka kontrastującego?

Mimo że środki kontrastujące uważane są za jedne z bezpieczniejszych substancji stosowanych w medycynie, nie są wolne od działań niepożądanych. Na szczęście, występują one rzadko i w większości przypadków nie są zagrożeniem dla zdrowia i życia pacjenta.

Na wystąpienie skutków ubocznych po podaniu kontrastu najbardziej narażone są osoby z nieleczoną lub niekontrolowaną astmą, mastocytozą oraz osoby, u których wcześniej wystąpiły reakcje nadwrażliwości na jonowe środki kontrastowe. [12]

Skutki uboczne po podaniu kontrastu można podzielić na reakcje toksyczne i nadwrażliwości (anafilaktoidalne). Reakcje te związane są ściśle związane z dawką, drogą podania i rodzajem środka cieniującego. Należą do nich:

• powikłania sercowo-naczyniowe;
• ostra niewydolność nerek;
• nadczynność tarczycy;
• incydenty zakrzepowo-zatorowe;
• objawy neurologiczne. [13]

Reakcja alergiczna na środki kontrastowe – objawy

Reakcje nadwrażliwości najczęściej występują na tle alergicznym i występują po podaniu jonowych jodowych środków kontrastowych. Głównie występują u osób z astmą oskrzelową, atopowym zapaleniem skóry i alergią na penicylinę. Jeśli istnieje podejrzenie, że podanie kontrastu może wywołać niepożądaną reakcję, wybierany jest wtedy alternatywny środek cieniujący.

Reakcje alergiczne po podaniu środka kontrastowego można podzielić na łagodne, umiarkowane i ciężkie. Powikłania łagodne: nudności, wymioty, pokrzywka, świąd skóry, zaczerwienie twarzy, uczucie ciepła, ból głowy. Powikłania umiarkowane: omdlenia, obrzęk krtani, skurcz oskrzeli. Powikłania ciężkie: drgawki, obrzęk płuc, wstrząs, zatrzymanie oddechu, zatrzymanie krążenia.[14]

70% wszystkich reakcji alergicznych na środki kontrastowe występuje podczas pierwszych 5 minut od podania, jednak czasem występują reakcje alergiczne opóźnione, które mogą wystąpić nawet do 7 dni od zabiegu. Wśród nich wymieniane są: wymioty, bóle głowy, pokrzywka, gorączka, rumień oraz wysypka plamisto-grudkowa. [15]