Budowa odbytu
Odbyt jest ostatnim elementem przewodu pokarmowego i końcową częścią odbytnicy. Kanał odbytu jest otoczony przez zwieracz wewnętrzny i zwieracz zewnętrzny odbytu oraz włókna dolnej części dźwigacza odbytu – mięsień łonowo-odbytniczy (1).
Dolny brzeg zwieracza zewnętrznego odbytu stanowi odpowiednik górnego brzegu odbytu i nosi miano warg odbytu. Kilka centymetrów powyżej na błonie śluzowej uwidacznia się linia zębata, która utworzona jest przez zastawki i brodawki odbytnicze. Z kolei górny brzeg zwieracza zewnętrznego odbytu znajduje się kilka centymetrów powyżej linii zębatej na wysokości połączenia odbytowo-odbytniczego stanowiącego granicę z bańką odbytnicy (2).
Górna część kanału odbytu pokryta jest przez błonę śluzową, która jest przedłużeniem śluzówki bańki odbytnicy. W warstwie podśluzowej kanału odbytu znajdują się ujścia gruczołów odbytniczych.
W przeciwieństwie do skóry, w błonie śluzowej kanału odbytu nie występują mieszki włosowe ani gruczoły łojowe czy potowe. Odbyt unaczyniony jest przez tętnicę odbytniczą, a unerwiony przez nerwy odbytnicze odchodzące od nerwu sromowego.
Przeczytaj również:
Kubki smakowe – czym są, jak wyglądają, jaką funkcję pełnią?
Funkcje odbytu
Podstawową funkcją odbytu jako końcowego odcinka przewodu pokarmowego jest wydalanie kału, z uwagi na możliwość regulacji także wstrzymywanie oddawania stolca. Przez odbyt wydalane są także gazy, nad czym również człowiek ma kontrolę. Odbyt może pełnić także funkcje seksualne, służyć do stosunku analnego. U mężczyzn stosunek analny może stymulować prostatę (męski punkt G), z kolei u kobiet stymulacja tylnej ściany pochwy przez odbyt może powodować przyjemne doznania w związku z faktem, że docierają tam nerwy łechtaczki.
Jak wygląda zdrowy odbyt?
Zdrowy odbyt powinien być miękki w dotyku, może być nieco pomarszczony. Jego kolor jest nieco ciemniejszy od skóry. Jeśli w obrębie odbytu nic się nie dzieje, nie powinny się pojawiać: ból, krwawienie i świąd okolicy odbytu. Dolegliwości bólowe nie powinny się także pojawiać podczas defekacji.
Zdrowy odbyt możliwy jest do oceny przez lekarza rodzinnego podczas badania palcem per rectum (do kilku centymetrów), a także podczas kolonoskopii i anoskopii (wtedy możliwa jest bardziej wnikliwa ocena). Badanie odbytu nie należy do przyjemnych, ale (w razie sugestii lekarza) warto się mu poddać. Zwłaszcza w podeszłym wieku, gdzie częstotliwość chorób – w tym okolicy odbytu – jest po prostu większa.
Przeczytaj również:
Wrzodziejące zapalenie jelita grubego – objawy, diagnostyka, leczenie
Choroby odbytu
Istnieje wiele chorób odbytu – część z nich nie jest groźna i wymaga jedynie doraźnego leczenia, natomiast inne wymagają pilnie diagnostyki, a nawet operacji.
Przede wszystkim istotne jest to, jakie się pojawiają dolegliwości: czy jest to ból odbytu, swędzenie odbytu, wypadanie odbytu czy też nietrzymanie stolca. Objawy te mogą też występować jednocześnie. Do postawienia rozpoznania ważny jest też czas trwania objawów, a także czy występują objawy ze strony innych narządów i układów. Na przykład: okolicy narządów płciowych, rdzenia kręgowego, jelita grubego. Jeśli pojawią się objawy ze strony odbytu należy w pierwszej kolejności udać się do lekarza rodzinnego, który po zbadaniu i zebraniu wywiadu, zleci badania lub skieruje na konsultację specjalistyczną. Poniżej przedstawiono w skrócie najczęstsze z chorób odbytu:
Guzki krwawnicze odbytu – szacuje się, że problem dotyczy nawet kilku procent dorosłej populacji (3). W przypadku gdy guzki krwawnicze są zaawansowane pojawia się ból odbytu i krwawienie po wypróżnieniu.
W zależności od stopnia zaawansowania choroby stosuje się czopki lub maści (leczenie zachowawcze) lub konieczny jest niewielki zabieg operacyjny. Należy także unikać długotrwałej pozycji siedzącej i nadwagi.
Szczelina odbytu – jest to pękniecie lub ubytek błony śluzowej dystalnej części kanału odbytu. Najczęściej pojawiającym się objawem jest silny ból podczas defekacji – trwający od kilku minut do kilku godzin po defekacji (4). Ból przy oddaniu stolca może powodować u pacjenta niechęć (a nawet strach) do oddawania stolca i powodować przewlekłe zaparcia, które również są bardzo niekorzystne dla zdrowia. Szczelina odbytu może być w początkowej fazie leczona zachowawczo – na przykład poprzez stosowanie środków zmiękczających stolec i ułatwiając tym samym wypróżnianie. Jeśli nie będzie to skuteczne, dalsze leczenie polega na operacji – jest to boczna sfinkterektomia wewnętrzna.
Ropień odbytu – do jego rozpoznania wystarczy badanie palpacyjne. W okolicy odbytu stwierdza się bolesny obrzęk, skóra wokół odbytu jest zaczerwieniona i nadmiernie ucieplona, a pacjent zgłasza ból odbytu i gorączkę. Leczenie polega na pilnym drenażu ropnia, najczęściej wymaga hospitalizacji. Zawartość ropnia powinna być poddana badaniu bakteriologicznemu, a część pacjentów wymaga również podania antybiotyku. Konieczne jest także dokładne badanie okolicy odbytu, gdyż ropień odbytu często wiąże się z obecnością przetoki odbytu. Należy także zapytać czy pacjent nie choruje na wrzodziejące zapalenie jelita grubego, gdyż ta choroba zapalna jelit predysponuje do wystąpienia ropnia i przetok.
Rak odbytu – w Polsce występuje rzadko, notuje się rocznie kilkaset przypadków (5). Do rozwoju raka odbytu predysponują przede wszystkim choroby przenoszone drogą płciową, na przykład: zakażenie wirusem HPV (wirus brodawczaka ludzkiego), zakażenie HIV, bierne stosunki analne. Rak odbytu może rozwinąć się na podłożu kłykcin kończystych. Najczęstszym typem nowotworu jest rak płaskonabłonkowy. Najpowszechniejszym objawem raka odbytu są: krwawienie z odbytu, nietrzymanie stolca, ból odbytu, a w późniejszym etapie – wyczuwalny guz w odbycie. Podstawą jest badanie odbytu palpacyjne (per rectum), a także anoskopia z pobraniem wycinków. O sposobie leczenia decyduje wynik badania histopatologicznego. Mogą być stosowane: chemioterapia, radioterapia lub leczenie operacyjne.
Świąd okolicy odbytu – szacuje się, że na pewnym etapie dotyczy nawet 5% populacji. Świąd odbytu może występować jako objaw izolowany lub towarzyszyć innym objawom.
Swędzenie okolic odbytu może występować przy hemoroidach i szczelinie odbytu. Przyczyny świądu odbytu to także: infekcje grzybicze (głównie drożdżaki), infekcje pasożytnicze (na przykład owsiki), a także nieprawidłowa higiena okolicy krocza i odbytu doprowadzająca do wystąpienia przewlekłego stanu zapalnego.
Leczenie świądu zależy od jego przyczyny – stosuje się: leki przeciwgrzybicze o działaniu miejscowym, leki przeciwpasożytnicze, maści i czopki na hemoroidy wewnętrzne. Możliwe jest występowanie tzw. idiopatycznego świądu odbytu, czyli bez uchwytnej przyczyny.
Podsumowując: odbyt to końcowy fragment przewodu pokarmowego, który służy głównie do wydalania kału. W normalnych warunkach odbyt nie powinien boleć, swędzieć, nie powinno pojawiać się krwawienie ani inne niepokojące objawy. Przyczyny bólu odbytu – a także świądu i krwawienia – są liczne i diagnoza powinna zapaść w gabinecie lekarskim – w miarę możliwości jak najszybciej od pojawienia się objawów.
