Oczopląs - co to, cechy, rodzaje, zapobieganie

Co to jest oczopląs?

Oczopląs (nystagmus) polega na rytmicznych, mimowolnych ruchach gałek ocznych „tam i z powrotem”, (w poziomie, pionie lub obrotowo). Jest niezależny od naszej woli. Drgania gałek ocznych występują w oczopląsie w następstwie fizjologicznego lub patologicznego pobudzenia komórek receptorowych narządu przedsionkowego. Jest to część ucha wewnętrznego, który składa się z przedsionka i trzech kanałów półkolistych, tworząc błędnik. Komórki receptorowe mogą ulec pobudzeniu z wielu powodów zewnętrznych, jak i wewnętrznych (urazy i choroby ośrodkowego układu nerwowego, wady rozwojowe oka).

Często oczopląs jest poziomy (tj. oczy poruszają się w prawo-lewo lub odwrotnie), ale przy pochyleniu głowy na bok podczas obrotów, oczopląs może być pionowy, przy pochyleniu głowy ku przodowi – obrotowy. Ruchy mogą zmieniać się zależnie od kierunku spojrzenia lub być stałe.

Oczopląsem wahadłowym nazywamy rytmiczny ruch gałek ocznych w obu kierunkach (w górę i w dół lub w prawo i lewo) z jednakową szybkością. Natomiast, gdy ruch oczu w jedną stronę jest szybszy niż w drugą wtedy mówimy o oczopląsie skaczącym. Pewne pozycje spojrzenia mogą wpływać na jego częstotliwość i amplitudę. Zwłaszcza oczopląs skaczący ma tzw. strefę ciszy, czyli taką pozycje patrzenia, przy której ruch oczu jest znikomy. Leży ona po stronie przeciwnej do komponentu szybkiej fazy. W celu wykorzystania strefy ciszy i poprawienia ostrości wzroku pacjenci, u których istnieje strefa ciszy, przyjmują kompensacyjne ustawienie głowy (zmniejszają intensywność oczopląsu) i wymuszają zwrot gałek ocznych do pożądanej pozycji. Ustawienie głowy może mieć charakter skręcenia twarzy, obniżenia lub uniesienia brody oraz pochylenia głowy w stronę jednego z barków.

Rodzaj oczopląsu tradycyjnie określa się w zależności od kierunku fazy szybkiej. W czasie ruchu obrotowego kierunek fazy szybkiej jest zgodny z kierunkiem obrotów. Przyczyny oczopląsu są różne. Oczopląs może być fizjologiczny lub patologiczny, a także wrodzony lub nabyty.

Jak wygląda oczopląs – cechy oczopląsu

Oczopląs charakteryzuje się wieloma cechami, które pozwalają na umiejscowienie zmian chorobowych:

Typ oczopląsu:

• oczopląs rytmiczny – charakteryzuje się naprzemiennie występującą po sobie fazą wolną i szybką. Zazwyczaj jest wynikiem podrażnienia lub porażenia narządu przedsionkowego (znajdującego się w uchu wewnętrznym),
• oczopląs wahadłowy – rytmiczny ruch gałek ocznych w obu kierunkach z jednakową szybkością, występuje w zaburzeniach narządu wzroku.

Postać oczopląsu (płaszczyzna):

• oczopląs poziomy,
• oczopląs pionowy,
• oczopląs ukośny,
• oczopląs obrotowy,
• oczopląs mieszany.

Kierunek oczopląsu określa się zgodnie z kierunkiem jego fazy szybkiej:

• w lewo,
• w prawo,
• ku górze,
• ku dołowi.

W oczopląsie obrotowym kierunek określa się jako zgodny ze wskazówkami zegara (w prawo) lub przeciwny wskazówkom zegara (w lewo).

Szybkość oczopląsu:

• oczopląs wolny – liczba wychyleń gałki ocznej wynosi poniżej 40 na minutę,
• oczopląs średni – liczba wychyleń waha się od 40 do 100 na minutę,
• oczopląs szybki – liczba wychyleń przekracza 100 na minutę.

Amplituda oczopląsu:

• oczopląs drobnofalisty,
• oczopląs średniofalisty,
• oczopląs grubofalisty.

Stałość oczopląsu:

• oczopląs stały,
• oczopląs przerywany.

Natężenie oczopląsu:

• I stopień – występuje tylko przy patrzeniu w kierunku fazy szybkiej,
• II stopień – występuje także przy patrzeniu wprost,
• III stopień – występuje także przy patrzeniu w kierunku wolnej fazy.

Oczopląs fizjologiczny

Oczopląs fizjologiczny występuje w określonych sytuacjach. Wyróżniamy tu oczopląs optokinetyczny, tzw. „kolejowy” jest najbardziej znaną postacią oczopląsu fizjologicznego. Ujawnia się podczas obserwowania szybko poruszających się przedmiotów np. w czasie wyglądania przez okno w jadącym pociągu czy samochodzie. Może też być wywołany poprzez patrzenie na wirujący bęben z jasnymi i ciemnymi pionowymi prążkami. Inny typ oczopląsu fizjologicznego to oczopląs nastawczy (fiksacyjny) – występuje u ok 60% ludzi.

Ruch gałek ocznych pojawia się w sytuacji patrzenia na przedmiot znajdujący się bocznie, na granicy pola obserwacji. Poprzez stymulację bodźcem termicznym (wlewanie ciepłej lub zimnej wody do ucha) możemy wywołać oczopląs przedsionkowy (cieplny). Ciepło powoduje oczopląs skaczący w te samą stronę co podrażnione ucho, zimno natomiast w stronę przeciwną. Rotacja ciała może spowodować oczopląs pochodzenia błędnikowego.

Oczopląs patologiczny wrodzony

Oczopląs patologiczny może być wrodzony – dziedziczony recesywnie, sprzężony z chromosomem X lub autosomalnie dominująco. Najczęściej jest to oczopląs poziomy, skaczący i związany z obustronną bardzo słabą ostrością wzroku (defekt sensoryczny) i/lub zezem (defekt motoryczny).

Oczopląs taki stwierdza się:

• we wrodzonych wadach gałki ocznej np. w zaćmie,
• w bielactwie (albinizm),
• w niedorozwoju siatkówki,
• we wrodzonym braku tęczówki,
• w niedorozwoju nerwu wzrokowego.

Może też mieć charakter idiopatyczny (bez żadnej uchwytnej przyczyny okulistycznej). Patologiczny oczopląs oczny jest spowodowany bardzo niską ostrością wzroku. Ujawnia się on u dzieci, u których nie rozwinęło się prawidłowe widzenie centralne we wczesnym dzieciństwie na przykład z powodu niezoperowanej odpowiednio wcześnie obustronnej zaćmy wzrokowej. Kolejnym typem oczopląsu patologicznego jest postać błędnikowa oczopląsu. Pojawia się w związku z chorobami błędnika w uchu wewnętrznym (zmiany zapalne, po wstrząśnięciu błędnika).

Czytaj również: Zaćma wrodzona – przyczyny, objawy, leczenie

Oczopląs patologiczny nabyty

Oczopląs patologiczny nabyty może rozwinąć się:

• wtórnie do uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego,
• przy uszkodzeniu podstawy czaszki,
• przy stosowanych lekach np. barbiturany,
• jako objaw ogniskowych krwotoków, guzów mózgu i móżdżku,
• jako powikłanie zmian zapalnych, w procesach demielizacyjnych czy w stwardnieniu rozsianym.

Oczopląs pionowy ku górze (faza szybka ku górze) często towarzyszy uszkodzeniu tylnego dołu czaszki, chorobom pnia mózgu i w przebiegu zatruć np. po zatruciu alkoholowym. Oczopląs okresowo-naprzemienny występuje w chorobach naczyniowych czy demielinizacyjnych. Oczopląs huśtawkowo-naprzemienny – jedno oko się podnosi i ustawia zbieżnie (w kierunku nosa), drugie zaś opada i ustawia się rozbieżnie (w przeciwnym kierunku – do boku) wywołuje go uszkodzenie skrzyżowania nerwu wzrokowego.

Oczopląs może mieć charakter jawny lub utajony. U chorych z oczopląsem utajonym zasłonięcie jednego oka wywołuje ruchy drgające. U niektórych osób oczopląs utajony może nakładać się na oczopląs jawny – zasłonięcie jednego oka nasila drgania. U osób z oczopląsem utajonym obuoczna ostrość wzroku jest zwykle znacząco lepsza od jednoocznej. Oczopląs utajony często współistnieje m. in. z zezem zbieżnym u małych dzieci.

Zapobieganie chorobom, których objawem bywa oczopląs oraz zapobieganie wrodzonemu oczopląsowi idiopatycznemu (o nieznanej przyczynie) niestety nie jest możliwe. Dlatego bardzo ważne są badanie profilaktyczne szczególnie u dzieci w celu wczesnego wykrycia ewentualnych wad w trakcie badań bilansowych w określonym wieku.