Czym jest efekt Mandeli?
Efekt Mandeli to nazwa zjawiska tworzenia tzw. fałszywych wspomnień, które są dzielone jednocześnie przez większą grupę ludzi. Mowa o nim, kiedy zapamiętany przez nich fakt jest odmienny od rzeczywistego. O efekcie Mandeli mówimy zarówno w kontekście określonych wydarzeń historycznych czy zdarzeń rodzinnych, jak również innych faktów, np.: nazw produktów, wyglądu danego miejsca czy danej osoby itp.
Zjawisko to po raz pierwszy opisała w 2010 roku pewna badaczka zjawisk paranormalnych, która odkryła, że jej zniekształcone wspomnienie na temat śmierci Nelsona Mandeli jest podzielane przez wiele innych osób (stąd nazwa tego zjawiska), w ramach tzw. pamięci zbiorowej.
Jak powstają fałszywe wspomnienia?
Na czym polega efekt Mandeli? Według naukowców badających zawiłości ludzkiego mózgu, nasza pamięć nie jest doskonała. Wbrew pozorom nie jest ona ścisłym odzwierciedleniem rzeczywistych zdarzeń. Każdego dnia mają na nią wpływ liczne czynniki zewnętrzne i bodźce, które prowadzą do jej zniekształceń i zmian.
W świetle tej teorii efekt Mandeli uważany jest za rezultat nieświadomego wypełniania luk w naszej pamięci różnymi nieprawdziwymi informacjami. Skąd mózg bierze te dane? Często są one wynikiem interakcji społecznych, korzystania z błędnego źródła danych bądź łączenia wydarzeń z różnych okresów czasu w jedno wspomnienie, w ramach tzw. nadpisywania zdarzeń. Niejednokrotnie nasz umysł wykorzystuje do tego zakodowane w nim schematy bazujące na naszych doświadczeniach autobiograficznych. Choć wydaje się to być nieprawidłowe i stwarzać pole do manipulacji i nadużyć, wbrew pozorom w przypadku wielu osób przynosi pozytywne skutki, chociażby w kwestii funkcji poznawczych.
Powstawanie takich fałszywych wspomnień jest zupełnie naturalne i każdy z nas doświadcza tego niejednokrotnie. To, co jest niezwykłe w przypadku efektu Mandeli, to fakt, iż dotyczą one często pamięci zbiorowej – czyli są podzielane przez wiele osób, przekonanych, że to co pamiętają jest prawdziwym faktem.
Inną, mniej popularną teorią na temat tego skąd się bierze fałszywa pamięć jest istnienie równoległej rzeczywistości, w której przebieg zapamiętanych przez nas wydarzeń miał faktycznie odmienny charakter. Choć opiera się ona na fizyce kwantowej, w większości przypadków traktowana jest jak inne popularne teorie spiskowe, chociażby jak ta o istnieniu maszyny pozwalającej na powrót do przeszłości.
Przeczytaj również:
Konfabulacja (wspomnienie rzekome) – czym jest, przyczyny u dzieci i dorosłych
Słynne przykłady efektu Mandeli
Jak już wspomniano, efekt Mandeli to wbrew pozorom popularne zjawisko społeczne. Do najsłynniejszych przykładów efektu Mandeli należą:
Przekonanie, że Nelson Mandela zmarł w więzieniu w latach 80. XX. wieku , w którym przebywał za działalność opozycyjną na rzecz praw człowieka. Wiele osób jest tak mocno przekonanych o prawdziwości tego faktu, iż twierdzą nawet, że pamiętają nagranie ukazujące przemówienie wdowy na jego pogrzebie. Prawdą jest jednak, że nic z tych rzeczy nie miało miejsca. Nelson Mandela opuścił więzienie żywy i nie tylko żył jeszcze wiele lat, ale nawet został w tym czasie prezydentem RPA. Zmarł w 2013 roku, dożywając 95 lat.
Innym znanym przykładem efektu Mandeli na tle historycznym są wspomnienia na temat zamachu na prezydenta Kennedy'ego. Spora grupa miłośników historii od razu odpowie, że podczas tego zdarzenia w aucie przebywały 4 osoby. Wynika to z pewnością z przekonania, iż w większości aut mamy dwa rzędy siedzeń. Jednak tu również pamięć płata nam figle... limuzyna miała bowiem 3 rzędy siedzeń, a w chwili zamachu w pojeździe znajdowało się aż 6 osób.
Przykładów efektu Mandeli nie brakuje również w świecie popkultury. Weźmy np. słynną serię filmową Gwiezdne wojny. Tu zjawisko fałszywej pamięci zbiorowej daje o sobie znać nawet kilkukrotnie. Pierwszym przykładem jest wygląd słynnego droida C-3PO. Większość osób zapytana o jego wygląd bez wahania odpowie, że jest on cały złoty. Błąd! Tak naprawdę jedna z jego nóg jest srebrna. Nie sposób również nie wspomnień o słynnej scenie z Imperium kontratakuje, w której Luke dowiaduje się, kto jest jego ojcem. Duża liczba osób, która oglądała Gwiezdne wojny, pamięta, jak Darth Vader wypowiada słynne: Luke, I am your father, czyli: „Luke, jestem Twoim ojcem”. W rzeczywistości taka kwestia jednak nigdy w Gwiezdnych wojnach nie padła. Natomiast Darth Vader powiedział: No, I am your father, czyli: „Nie, ja jestem Twoim ojcem”.
Innym filmowym przykładem efektu Mandeli może być seria bajek i filmów Pokemon. Duża grupa osób na pytanie o to jak wygląda postać Pikachu odpowie, że jest on żółty, z ogonem w kształcie błyskawicy z czarną końcówką. To nieprawda, bowiem cały ogon tego małego pokemona jest żółty.
Kolejnym przykładem niech będzie ikona jednej z najsłynniejszych gier planszowych świata – Monopoly, znanej nawet przez dorosłych z dzieciństwa. Pamięć z pewnością podpowiada nam, iż jest to elegancki pan w cylindrze, z wąsem i monoklem w oku. Co ciekawe, pan Monopoly nigdy – nawet w najstarszej wersji – nie miał monokla.
Ostatnim przykładem tego niezwykłego zjawiska niech będzie słynna piosenka zespołu Queen. Każdy z nas doskonale zna przecież refren We are the champions. Jednak jak kończy się ostatni refren? Za każdym razem na koncercie fani odśpiewują zakończenie: of the world, choć tak naprawdę utwór kończy się już po wyśpiewaniu tytułowej frazy.
Przeczytaj również:
Pamięć autobiograficzna – czym różni się od pamięci epizodycznej i semantycznej?
Polskie przykłady efektu Mandeli
Efekt Mandeli widoczny jest również na naszym rodzimym podwórku. Oto kilka przykładów:
Choć każdy Polak deklaruje, że zna hymn Polski, wielu tak naprawdę nieświadomie śpiewa go błędnie. Zdecydowanie bardziej popularną wersją pierwszego wersu jest bowiem: „Jeszcze Polska nie zginęła, póki my żyjemy”, choć tak naprawdę prawidłowo brzmi ona: „Jeszcze Polska nie zginęła, kiedy my żyjemy”. Zaskoczony?
Innym przykładem tego zjawiska jest nazwa popularnego dodatku do wypieków. Ludzie najczęściej mówią, że stosują bądź kupują cukier waniliowy, choć przecież 90% z nas wykorzystuje nie cukier z dodatkiem prawdziwej wanilii lecz popularny cukier wanilinowy – sztucznie aromatyzowany produkt.
Ciekawe przypadki efektu Mandeli można odkryć również w polskiej kinematografii. Pamiętamy przecież słynne zdanie: „Nie ze mną te numery Brunner!” wypowiedziane przez Hansa Klossa w serialu Stawka większa niż życie. Ale czy tak brzmiało ono naprawdę? Jeżeli tak sądzisz, wraz z innymi osobami jesteś w błędzie, bo tak naprawdę brzmiało ono: „Takie sztuczki nie ze mną, Brunner!”.
Na koniec jeszcze jeden przykład, tym razem ze słynnej produkcji Psy. Chodzi o kultowe zdanie: „Co Ty wiesz o zabijaniu?”. Choć stało się ono dla wielu jednym z symboli tego filmu, tak naprawdę wypowiedzenie tej frazy nigdy nie miało miejsca.
Oczywiście przykładów ukazujących efekt Mandeli jest o wiele więcej (jak chociażby Forrest Gump i słynna wypowiedź o pudełku czekoladek czy znana na całym świecie bajka o Królewnie Śnieżce, w której zła królowa zwraca się w określony sposób do magicznego lustra). Ty sam pewnie też nie raz spotkałeś się ze swoim fałszywym wspomnieniem na temat jakiegoś wydarzenia. W dzisiejszych czasach warto jednak mieć na uwadze fakt, iż niektóre jednostki mogą wykorzystywać zjawisko efektu Mandeli do manipulacji i propagowania fake newsów na temat wydarzeń, które nigdy nie miały miejsca.
