Zespół Noonan - przyczyny, objawy, zaburzenia, różnicowanie, leczenie

Agnieszka Zaremba-Wilk lekarz 16 marca 2015 (pierwsza publikacja: 15 kwietnia 2014)

Zespół Noonan należy do genetycznie uwarunkowanych zespołów wad wrodzonych (w połowie przypadków mutacja jest dziedziczona autosomalnie dominująco). Jego obraz kliniczny tego schorzenia przypomina zespół Turnera, jednakże w przeciwieństwie do niego zespół Noonan występuje u przedstawicieli obu płci. Częstość występowania zespołu Noonan szacowana jest na 1 na 1000–2500 żywo urodzonych dzieci.

Zespół Noonan - przyczyny, objawy, zaburzenia, różnicowanie, leczenie — Fotolia

Spis treści

Zespół Noonan – przyczyny
Zespół Noonan – objawy
Zespół Noonan – objawy prenatalne
Zespół Noonan – zaburzenia
Zespół Noonan – różnicowanie
Zespół Noonan – leczenie

Zespół Noonan – przyczyny

Zespół Noonan jest uwarunkowany mutacją genetyczną. Dotyczy ona zwykle jednego z chromosomów z pary 12, lecz opisywane były także przypadki zespołu Noonan z mutacją w obrębie genu zlokalizowanego na chromosomie 2. W około 50% przypadków mutacja jest dziedziczona autosomalnie dominująco, u pozostałych 50% pacjentów mutacja powstała de novo.

Podłoże choroby jest jeszcze nie do końca wyjaśnione. Istnieje podejrzenie, że zespół Noonan może być uwarunkowany mutacjami w kilku genach.

Zespół Noonan – objawy

Pacjenci urodzeni z zespołem Noonan prezentują szereg charakterystycznych cech fenotypowych, takich jak:

niskorosłość (szczególnie rzucająca się w oczy w okresie dojrzewania, gdy nie obserwuje się "skoku pokwitaniowego"),
szeroka, krótka, "płetwiasta" szyja,
niska linia włosów schodząca na kark,
trójkątny kształt twarzy,
szerokie czoło,
duża mózgoczaszka, stosunkowo niewielka twarzoczaszka,
mikrognacja (mała żuchwa),
wysokie podniebienie,
wady zgryzu,
spłaszczenie kości policzkowych,
nisko osadzone, odstające uszy,
skośne ustawienie szpar powiekowych,
szeroko rozstawione szpary powiekowe,
opadanie powiek,
duże oczy,
jasnoniebieskie lub jasnozielone zabarwienie tęczówek,
zez,
spłaszczenie nasady nosa,
szerokie rozstawienie brodawek sutkowych,
anomalie budowy klatki piersiowej (klatka piersiowa kurza – grzebieniowate uwypuklenie mostka, klatka piersiowa lejkowata – wygięcie mostka ku tyłowi, w stronę kręgosłupa), wady żeber,
wady budowy kręgów (obecność tzw. półkręgów),
skolioza, kifoza,
koślawość łokci i kolan,
niedorozwój prącia u mężczyzn,
hiperkeratoza (nadmierne rogowacenie naskórka),
skłonność do gromadzenia wody w organizmie i powstawania obrzęków – dysplazja limfatyczna (obrzęki stóp, dłoni, moszny u mężczyzn, obrzęk warg sromowych u kobiet, obrzęk limfatyczny szyi, obrzęk płuc, wodobrzusze).

Czytaj również: Zespół Edwardsa – co to? Przyczyny, objawy, diagnostyka, leczenie, rokowanie

Zespół Noonan – objawy prenatalne

Objawami zespołu Noonan występującymi w życiu płodowym i możliwymi do stwierdzenia w badaniach prenatalnych (USG, ECHO serca płodu) są:

wady serca,
wielowodzie,
poszerzenie układów kielichowo-miedniczkowych,
obrzęki (uogólniony obrzęk płodu, wodobrzusze, obrzęki kończyn),
zwiększenie przezierności karku u płodu.

Prenatalne stwierdzenie zespołu Noonan jest najbardziej prawdopodobne w przypadku, gdy u płodu opisano zwiększenie przezierności karku, a na podstawie oceny genetycznej materiału pobranego drogą amniopunkcji nie stwierdzono odchyleń w kariotypie.

Zespół Noonan – zaburzenia

W skład zespołu Noonan wchodzą także następujące zaburzenia ze strony wielu układów:

wady serca (najczęściej zwężenie zastawki pnia płucnego, rzadziej koarktacja aorty, kardiomiopatia przerostowa, ubytek przegrody międzykomorowej lub międzyprzedsionkowej, wspólny kanał przedsionkowo-komorowy), zaburzenia rytmu serca, nieprawidłowości w EKG,
zaburzenia hematologiczne, zwłaszcza ze strony układu krzepnięcia (małopłytkowość, niedobory czynników krzepnięcia) manifestujące się skłonnością do powstawania wybroczyn, podbiegnięć krwawych, siniaków, krwawień z nosa, obfitych krwawień miesiączkowych u dziewcząt,
zwiększona zapadalność na białaczki,
niedobory odporności,
wady dróg moczowych (zdwojenie układów kielichowo-miedniczkowych, zwężenie moczowodu),
zaburzenia funkcji tarczycy (niedoczynność),
zaburzenia ze strony przewodu pokarmowego (zaburzenia połykania, częste wymioty) prowadzące do niedostatecznego przybierania na masie ciała,
niedosłuch,
skłonność do ostrego i przewlekłego zapalenia ucha środkowego,
zaburzenia widzenia (krótkowzroczność, astygmatyzm),
opóźniony rozwój mowy,
upośledzenie umysłowe (zwykle w stopniu lekkim) – stwierdzane jest u około 1/3 chorych,
opóźnienie dojrzewania płciowego,
wnętrostwo (niezstąpienie jąder do moszny) u chłopców,
obniżone napięcie mięśniowe (hipotonia),
padaczka.

Opisywano przypadki, w których cechy dysmorficzne nie były wyraźnie zaznaczone, a zespół Noonan manifestował się wyłącznie wadami narządowymi. U części pacjentów zaobserwowano współistnienie z zespołem Noonan zespołu Arnolda–Chiariergo, którego istotą jest przemieszczenie struktur tyłomózgowia do kanału kręgowego.

Zespół Noonan – różnicowanie

Obraz kliniczny zespołu Noonan bardzo przypomina objawy zespołu Turnera (wspólnymi cechami charakterystycznymi są m.in. niskorosłość, niska linia włosów schodząca na kark, "płetwiasta" szyja, obrzęki dłoni i stóp, szeroko rozstawione brodawki sutkowe). Różnicą jest jednak rodzaj mutacji – w zespole Turnera istotą jest brak jednego z chromosomów X u dziewczynek, w zespole Noonan mutacja dotyczy chromosomu autosomalnego i może dotyczyć także chłopców.

Ponadto zespół Noonan należy różnicować z zespołem IUGR (wewnątrzmaciczne zahamowanie wzrostu płodu), zespołem FAS (płodowy zespół alkoholowy), zespołem Williamsa. W celu ułatwienia diagnostyki różnicowej wyróżniono objawy główne zespołu Noonan, do których należą:

niskorosłość (wzrost poniżej 3 centyla),
nieprawidłowa budowa klatki piersiowej (klatka piersiowa kurza lub lejkowata),
zwężenie zastawki pnia płucnego,
triada cech u chłopców: skłonność do obrzęków, niski wzrost, wnętrostwo.

Do czynników głównych wskazujących na rozpoznanie zespołu Noonan należy również obecność tego zespołu u krewnego I stopnia. O stuprocentowym rozpoznaniu możemy mówić wtedy, gdy charakterystyczny obraz kliniczny znajduje potwierdzenie w badaniach genetycznych.

Zespół Noonan – leczenie

Terapia pacjenta z zespołem Noonan sprowadza się do leczenia poszczególnych objawów i wad narządowych. W przypadku niskorosłości, należy rozważyć wskazania do leczenia hormonem wzrostu. Istotne zaburzenia krzepnięcia mogą wymagać toczenia krwinek płytkowych lub czynników krzepnięcia. Niedostateczne przybieranie na masie wskutek zaburzeń połykania i wymiotów jest wskazaniem do leczenia żywieniowego. Stwierdzenie niedoczynności tarczycy wymaga suplementacji tyroksyny.

Z racji tego, że około 1/5 chorych umiera z powodu zaburzeń układu krążenia, pacjenci z zespołem Noonan wymagają opieki kardiologicznej, a nierzadko także kardiochirurgicznej i operacji wad serca. Leczenia operacyjnego mogą wymagać także wady budowy klatki piersiowej, zwłaszcza klatka piersiowa lejkowata, która, poza defektem kosmetycznym, powoduje ograniczenie pojemności życiowej płuc i może prowadzić do niewydolności oddechowej.

Chłopcy z zespołem Noonan wymagają również konsultacji chirurga dziecięcego lub urologa – w razie stwierdzenia wnętrostwa stosuje się leczenie hormonalne (gonadotropina kosmówkowa) lub operacyjne. Ponadto pacjenci z zespołem Noonan mogą wymagać opieki laryngologicznej, audiofonologicznej, neurologicznej, okulistycznej, nefrologicznej, hematologicznej, ortopedycznej.

Opublikowano: 15.04.2014; aktualizacja: 16.03.2015

Oceń:

4.5

Agnieszka Zaremba-Wilk

Lekarz

Absolwentka I Wydziału Lekarskiego Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego. W trakcie studiów aktywnie działała w Studenckich Kołach Naukowych: pediatrycznych oraz chirurgicznych. Aktualnie w trakcie specjalizacji z pediatrii. Poza chorobami dzieci interesuje się chirurgią, chirurgią dziecięcą, chorobami wewnętrznymi.