Zespół Alporta – co to? Przyczyny, objawy, diagnostyka, leczenie, dziedziczenie

Jakie są przyczyny zespołu Alporta?

W zespole Alporta dochodzi do defektu kolagenu typu IV, który jest bardzo ważnym elementem budulcowym kłębuszków nerkowych, a także ucha i oka.

Wykryto kilka genów, których mutacja jest odpowiedzialna za zespół Alporta – są to geny COL4A5 (występuje najczęściej), a także COL4A3, COL4A4, COL4A6.

Badanie genetyczne w kierunku zespołu Alporta można przeprowadzić przede wszystkim metodą immunohistochemiczną (używając przeciwciał skierowanych przeciw epitopom charakterystycznym dla produktów genów COL4A3, COL4A4, COL4A5) (1).

Dziedziczenie zespołu Alporta

Wyróżniono trzy postacie zespołu Alporta:

1. Zespół Alporta związany z chromosomem X – nawet 85% wszystkich przypadków. Ten typ zespołu Alporta ma ciężką postać u chłopców i zawsze kończy się niewydolnością nerek. U większości chorych wymagane będzie leczenie nerkozastępcze (dializy lub przeszczep), często już przed 40. rokiem życia. Natomiast u dziewczynek jego objawy są łagodne. Dziewczynki do pewnego momentu mogą chorować bezobjawowo, ale u kilkunastu procent z nich może również dojść do niewydolności nerek.
2. Zespół Alporta z dziedziczeniem autosomalnym recesywnym (około 15% wszystkich przypadków). W tym przypadku oboje rodzice muszą przekazać zmutowany gen, aby doszło do rozwoju choroby u dziecka (chorują chłopcy i dziewczynki). Choroba nerek zwykle występuje już w młodym wieku.
3. Zespół Alporta z dziedziczeniem autosomalnym dominującym (rzadki, około 1% wszystkich przypadków). Wystarczy obecność zmutowanego genu u jednego z rodziców, aby doszło do wystąpienia choroby (chorują chłopcy i dziewczynki). W tym przypadku chorobę nerek rozpoznaje się później, ma ona łagodny przebieg, niewydolność nerek rozwija się powoli i leczenia nerkozastępczego wymagają osoby w średnim i starszym wieku.

Zespół Alporta występuje rzadko, średnio u 1/10 000 żywo urodzonych dzieci. Choroba dotyka najczęściej chłopców i u nich przebieg jest cięższy.

Zespół Alporta – objawy

Zespół Alporta objawia się w początkowej fazie przede wszystkim poprzez nieprawidłowe wyniki badania moczu – badanie moczu wykazuje nieprawidłowo dużą liczbę czerwonych krwinek (u wszystkich chorych) oraz zbyt dużą ilość białka (białkomocz).

Wraz z rozwojem choroby badanie moczu wykazuje jeszcze większą ilość krwinek czerwonych – krwiomocz. Mogą także pojawiać się obrzęki twarzy. Z czasem stan nerek ulega znacznemu pogorszeniu – dochodzi do ich niewydolności, podwyższone są też takie parametry, jak mocznik i kreatynina. Dochodzi również do nadciśnienia tętniczego (2). Następnie w przebiegu zespołu Alporta występuje schyłkowa niewydolność nerek, która wymaga leczenia nerkozastępczego.

Kolejnym objawem zespołu Alporta jest postępująca utrata słuchu w obu uszach. Początkowo dotyczy ona wysokich tonów. Szacuje się, że większość pacjentów ma już problemy ze słuchem w wieku kilkunastu lat.

Zespół Alporta objawia się także pogorszeniem widzenia. Zniekształcenie soczewki postępuje, dlatego dość często wymagana będzie zmiana szkieł korekcyjnych. Jeśli dojdzie do zmian w obrębie siatkówki, występować będzie niewyraźne widzenie przedmiotów w środku pola widzenia.

Jeśli przed lub po urodzeniu dziecka nie zostały wykonane badania genetyczne w kierunku zespołu Alporta, a występują nieprawidłowości w badaniu moczu lub uszkodzenie słuchu czy wzroku, należy zgłosić się do lekarza, który po zebraniu wywiadu na temat objawów klinicznych skieruje na dalsze badania w kierunku tej choroby.

Zespół Alporta a choroby nerek

Zaburzenie czynności nerek, zwane też nefropatią – polegające na niewłaściwej filtracji krwi – stanowi najpoważniejszy problem w zespole Alporta. Uszkodzeniu ulega błona podstawna kłębuszków nerkowych – pierwsza i jedna z najważniejszych barier filtracyjnych nerki, odpowiedzialna za wstępną filtrację przepływającej krwi. Stanowi ona jeden z elementów „sita”, którego zadaniem jest selektywne przepuszczanie tylko niektórych składników krwi.

Te składniki, którym uda się przedostać, wędrują dalej do kanalików nerkowych, a następnie do moczu, natomiast oczyszczona krew powraca do krwiobiegu. Dzięki temu organizm może pozbywać się toksyn (np. produktów przemiany materii), natomiast zatrzymywać w krążeniu potrzebne składniki (np. białka lub krwinki). Uszkodzenie tej bariery powoduje powstawanie w niej zbyt dużych otworów – z tego powodu niektóre elementy krwi „przeciekają” przez nieszczelny filtr i następuje ich „ucieczka” do moczu. W zależności od rozmiaru uszkodzenia czasem uciekają tylko niektóre substancje, np. białka, a czasem wręcz całe komórki, np. białe i czerwone krwinki.

Z tego powodu w zespole Alporta obserwuje się między innymi:

• krwinkomocz – obecność w moczu pojedynczych czerwonych krwinek, jest ich jednak na tyle mało, że nie są widoczne gołym okiem. Świadczy to o stosunkowo niewielkim uszkodzeniu nerek;
• krwiomocz (hematuria) – obecność widocznej krwi w moczu, co oznacza poważniejsze uszkodzenia kłębuszków. Mocz ma w takim przypadku brązowe zabarwienie;
• białkomocz (proteinuria) – obecność białka w moczu, często w postaci „wałeczków”.

Uszkodzenie nerek w zespole Alporta

Jeśli uszkodzenie nerek jest w zespole Alporta niewielkie, to organizm jest w stanie nadrabiać straty tych składników z moczem poprzez ich zwiększoną produkcję. Kiedy jednak substancje przeciekające przez „dziurawe” nerki są tracone zbyt szybko, można zaobserwować też inne objawy, takie jak:

• niedokrwistość (anemia) – stan zbyt małej ilości czerwonych krwinek, co objawia się m.in. niską tolerancją wysiłku, dusznością i ogólnym zmęczeniem;
• hipoalbuminemia – spadek stężenia białka we krwi, prowadzący do spadku odporności i obrzęków;
• obrzęki – nie zawsze muszą być bardzo widoczne, często pierwszym objawem są opuchnięte powieki lub kostki;
• spadek odporności – objawia się częstymi i nawracającymi infekcjami.

W zespole Alporta z czasem może dochodzić również do:

• nadciśnienia,
• zaburzeń krzepnięcia,
• osłabienia struktury kości na skutek zaburzeń produkcji witaminy D,
• schyłkowej niewydolności nerek.

Inne objawy zespołu Alporta

Niedosłuch w zespole Alporta

Drugim, najczęściej występującym objawem zespołu Alporta, jest pogłębiający się niedosłuch. Objaw ten nie występuje zawsze i często bywa na początku na tyle subtelny, że do jego wykrycia potrzebne są specjalistyczne badania. Na początku niedosłuch dotyczy tylko wysokich tonów, z czasem rozszerza się na coraz niższe, prowadząc – w zaawansowanej postaci – do głuchoty.

Choroby oczu w zespole Alporta

Mimo faktu, że zmiany w oczach występują rzadziej niż zmiany w nerkach i utrata słuchu, to jednak mają nieocenioną wartość diagnostyczną. Dotyczą one głównie soczewki i siatkówki, rzadziej rogówki. Obserwuje się charakterystyczną stożkowatość soczewki – wybrzuszenie torebki soczewki, a także różnego typu zmiany degeneracyjne siatkówki, zwyrodnienie barwnikowe, a nawet zaćmę. Czasem występują także obwódki wokół rogówki lub jej owrzodzenia o nieustalonej przyczynie (idiopatyczne). Do rozpoznania tych objawów niezbędne jest specjalistyczne badanie okulistyczne.

Diagnostyka i leczenie zespołu Alporta

Oprócz wspomnianego już powyżej badania genetycznego, do rozpoznania zespołu Alporta może być konieczna biopsja nerki – w badaniu pod mikroskopem elektronowym cechy tej choroby są jednoznaczne. Gdy podejrzewa się postać związaną z chromosomem X, można wykonać biopsję skóry lub dziąsła i zbadać, czy jest tam obecny nieprawidłowy kolagen IV – wynik ujemny nie wyklucza jednak w pełni choroby. Należy poddać się także specjalistycznym badaniom słuchu oraz wzroku.

W przypadku zespołu Alporta leczenie obecnie nie jest możliwe – nie można usunąć przyczyny i pozbyć się wszystkich objawów, nie można także wcześniej zapobiec wystąpieniu choroby. Ważne, aby zespół Alporta rozpoznać najwcześniej – wówczas można spowolnić rozwój choroby. Istotne jest stosowanie leków z grupy inhibitorów układu renina–angiotensyna–aldosteron, czyli leków, które zmniejszają działanie tych substancji na nerki.

Występuje kilka rodzajów tych leków:

• inhibitory konwertazy angiotensyny,
• blokery receptora angiotensyny,
• inhibitory aldosteronu.

Leczenie rozpoczyna się, zanim dojdzie do niewydolności nerek. Bardzo istotne jest także odpowiednie leczenie nadciśnienia tętniczego. Leczenie trwa do końca życia, a pacjent z zespołem Alporta musi pozostać pod wielospecjalistyczną opieką.

Rokowanie w zespole Alporta

Rokowanie w zespole Alporta zależy od:

• typu dziedziczenia,
• płci,
• rodzaju mutacji,
• współwystępowania innych, pozanerkowych objawów – postać pełnoobjawowa pogarsza rokowanie.

Niewydolność nerek w zespole Alporta rozwija się stopniowo, osiągając stadium schyłkowe między 20. a 50. rokiem życia.

współpraca: biotechnolog medyczny Julia Starońska