Badanie elektrolitów – wskazania, przebieg badania, normy i interpretacja wyników

Co to są elektrolity i kiedy ich brakuje?

Elektrolity są odpowiedzialne za przewodzenie impulsów elektrycznych w organizmie, a co za tym idzie, wpływają na prawidłowe funkcjonowanie organizmu.

Możemy wyróżnić następujące elektrolity:

• magnez – odpowiada za rytm serca, skurcze mięśni oraz funkcje nerwowe;
• potas – obniża ciśnienia krwi oraz zmniejsza ryzyko udaru mózgu;
• wapń – niezbędny do utrzymania prawidłowego ciśnienia krwi;
• sód – odpowiada za utrzymanie równowagi płynów ustrojowych oraz przyczynia się do prawidłowej kurczliwości mięśni;
• fosforan – niezbędny do prawidłowego funkcjonowania układu moczowego;
• chlorek – przyczynia się do utrzymania właściwej równowagi płynów ustrojowych.

Jakie są normy elektrolitów?

Prawidłowe stężenie poszczególnych elektrolitów u osób dorosłych wynosi:

• magnez: 0,66-1,07mmol/l;
• potas: 3,5-5,1 mmol/l;
• wapń: 2,14-2,49 mmol/l;
• sód: 136-145mmol/l;
• fosforan: 0,8—1,5 mmol/l;
• chlorek: 98-106 mmol/l.

Prawidłowy poziom elektrolitów może nieznacznie się różnić, w zależności od laboratorium.

Zaburzenia gospodarki elektrolitowej

Poziom elektrolitów w organizmie nie jest stały. Niemniej, zdrowy człowiek, prowadzący racjonalny tryb życia, nie musi obawiać się niedoborów tych pierwiastków. Każdego dnia w wyniku nawadniania organizmu, wydalania moczu czy pocenia się następuje naturalna regulacja gospodarki wodnej i elektrolitycznej. Są jednak sytuacje, kiedy dochodzi o zaburzenia tej równowagi.

Do utraty elektrolitów najczęściej dochodzi w momencie, gdy organizm traci dużo wody, na przykład na skutek biegunki, wymiotów czy wysokiej gorączki.

Do zaburzenia gospodarki elektrolitowej można także dojść:

• w trakcie upałów,
• podczas intensywnego wysiłku,
• gdy przyjmujemy niektóre leki, np. środki moczopędne i przeczyszczające,
• przy długotrwałym lub intensywnym spożyciu alkoholu,
• w czasie stosowania niektórych diet, zwłaszcza opartych na głodówce.

Objawy niedoboru elektrolitów

Do najpopularniejszych objawów świadczących o zaburzeniu równowagi elektrolitowej zaliczamy:

• uczucie pragnienia,
• zaburzenia w pracy nerek, opuchlizna kończyn (szczególnie nóg),
• objawy neurologiczne, w tym bóle głowy, zawroty, nadmierna senność,
• ciągłe uczucie zmęczenia, apatia,
• skurcze mięśni,
• zaburzenia rytmu serca,
• problemy ze strony układu pokarmowego, w tym: braku apetytu, biegunki, zaparcia, nudności.

Co to jest badanie elektrolitów? Czym są elektrolity Na, K, Cl?

Jednym z często oznaczanych w surowicy parametrów są tak zwane „elektrolity”. Badanie elektrolitów należy do kanonu podstawowych zlecanych u pacjenta trafiającego na pogotowie lub do szpitala. Badanie elektrolitów jest bardzo ważne, bowiem pozwala szybko rozpoznać wstępną przyczynę dolegliwości i w prosty sposób wyrównać zaburzenia skomplikowanej równowagi elektrolitycznej organizmu.

Elektrolity Na, K, Cl

Tradycyjnie pod pojęciem „badanie elektrolitów” kryje się określenie stężenia 3 najważniejszych pierwiastków we krwi, są to:

• Sód - Na,
• Potas - K,
• związki chloru - Cl.

Oczywiście, można mierzyć stężenie także innych pierwiastków, ale to właśnie elektrolity Na, K, Cl są w diagnostyce najważniejsze, bowiem to ich najczęściej dotyczą pojawiające się w praktyce odchylenia, które jednocześnie wiążą się z najpoważniejszymi zagrożeniami dla równowagi elektrolitowej organizmu. Także czas zmiany tych parametrów ma znaczenie, to właśnie elektrolity Na, K, Cl (sod, potas, związki chloru) najszybciej ulegają zmianie i dzięki temu, często na ich podstawie możliwe jest najszybsze ustalenie przyczyny pojawiających się dolegliwości.

Wskazania do badania elektrolitów

Wskazania do badania elektrolitów obejmują przede wszystkim wszelkie stany zaburzające równowagę chemiczną ustroju:

• stany odwodnienia,
• poliurii czyli wielomoczu – zarówno samego w sobie jak i wywołanego przez takie schorzenia, jak:
• niewyrównana cukrzyca,
• choroba zwana moczówką prostą,
• niewydolność nerek, obrzęki obwodowe,
• nadciśnienie,
• zaburzenia endokrynologiczne.

Do schorzeń związanych z zaburzeniami stężenia potasu prowadzą przede wszystkim:

• stosowanie środków moczopędnych i przeczyszczających,
• długotrwała biegunka lub wymioty,
• rozległe oparzenia,
• hemoliza,
• niektóre leki stosowane w niewydolności krążenia.

Także zmiana stężenia chlorków jest konsekwencją wymienionych schorzeń. Najczęstszym z wymienionych stanów stwierdzanym u pacjentów zgłaszających się na pogotowie lub do szpitala jest odwodnienie.

Jak wygląda badanie elektrolitów?

Badanie elektrolitów wykonuje się izolując surowicę lub osocze z pobranej krwi, następnie skomplikowanymi metodami tzw. miareczkowania lub za pomocą specjalnej elektrody jonoselektywnej określa się stężenie danych jonów (elektrolitów Na, K, Cl) w jednostce objętości.

Wynik badania elektrolitów podawany jest w mmol/l, mówi zatem ile jonów danego pierwiastka znajduje się w litrze surowicy. Prawidłowe wartości elektrolitów Na, K, Cl zamykają się w stosunkowo wąskich przedziałach, co podkreśla, że nasz organizm musi stale utrzymywać dokładnie określone stężenia pierwiastków, aby zachować równowagę.

Badanie elektrolitów – jak się przygotować?

W zasadzie badanie stężenia elektrolitów w surowicy nie wymaga żadnych dodatkowych zabiegów, nie musimy być na czczo ani stosować jakichkolwiek ograniczeń dietetycznych. Wystarczy pobranie niewielkiej próbki krwi w laboratorium i w niedługim czasie możliwe jest określenie omawianych parametrów.

Wartości referencyjne elektrolitów Na, K, Cl we krwi

Prawidłowy poziom elektrolitów Na, K i Cl w surowicy krwi różni się nieco w zależności od:

• wieku,
• współistniejących schorzeń,
• tego, czy oznaczane są w osoczu czy surowicy (osocze pozbawione czynników krzepnięcia),
• indywidualnych norm określanych w konkretnym laboratorium.

Mówiąc ogólnie, normy stężenia elektrolitów Na, K, Cl zawierają się:

• dla sodu 135 – 148 mmol/l,
• dla potasu 3,5 – 5,0 mmol/l,
• dla chlorków 96-110 mmol/l.

Interpretacja wyników badania elektrolitów

Stężenia pierwiastków we krwi są tak ważne, ponieważ dzięki ściśle określonemu składowi jonów w poszczególnych przedziałach płynowych w naszym organizmie, możliwe jest działanie niemal każdej komórki. Czerpią one energię z przepływu jonów przez jej błonę lub z istnienia różnicy stężeń między jej środowiskiem wewnętrznym i zewnętrznym.

Co więcej, dzięki temu, że sumaryczna, czyli całkowita ilość jonów wszystkich pierwiastków jest równa między różnymi przedziałami płynowymi, woda zawarta w ludzkim ciele jest równomiernie rozmieszczona.

I tak chociażby niewielka utrata sodu powoduje, że jego stężenie w tkankach nagle przewyższa stężenie we krwi. Dążenie do zachowania równowagi powoduje, że woda przenika z krwi do tkanek, by niejako rozcieńczyć panujące tu wyższe stężenie sodu. Klinicznym przejawem takiego procesu są obrzęki obwodowe, bardzo często stanowiące przypadłość pacjentów cierpiących na choroby nerek lub niewydolność krążenia.

Zatem tak błaha pozornie zmiana stężeń podstawowych pierwiastków (elektrolitów Na, K, Cl), w niezwykle szybkim tempie zaburza funkcjonowanie całego organizmu. Warto wiedzieć, jak interpretować poszczególne odchylenia od prawidłowych wartości.

Badanie elektrolitów - Na - Sód

Z niedoborem sodu mamy do czynienia przede wszystkim w takich stanach, jak:

• niewydolność nerek,
• zawał serca,
• niewydolność serca,
• marskość wątroby,
• wymioty, biegunka,
• oparzenia,
• leczenie diuretykami,
• zespół SIADH czyli nadmiernego wydzielania hormonu antydiuretycznego.

Do zwiększenia stężenia sodu dochodzi w stanach odwodnienia spowodowanych np.:

• przewlekłą biegunką,
• gorączką,
• zlewnymi potami,
• moczówką prostą,
• cukrzycą,
• wtórnie w niedoborze potasu lub przy nadmiernej podaży NaCl (popularna sól).

Badanie elektrolitów - K - Potas

Niedobory potasu wiążą się przede wszystkim ze:

• stosowaniem insuliny, katecholamin (adrenalina),
• leczeniem niedokrwistości witaminą B₁₂,
• chorobami cewek nerkowych,
• długotrwałą biegunką lub wymiotami,
• przyjmowaniem środków przeczyszczających.

Wzrost stężenia potasu występuje często w:

• przebiegu cukrzycy,
• razie wystąpienia hemolizy,
• oparzeniach,
• zatruciu digoksyną,
• leczeniu cytostatykami,
• niewydolności nerek,
• stosowaniu leków moczopędnych oszczędzających potas.

Badanie elektrolitów - Cl - Chlorki

Zmiany wartości stężenia chlorków w surowicy zachowują się analogicznie jak w przypadku stężenia sodu.

Jak uzupełnić poziom elektrolitów?

W aptekach znajdziemy mnóstwo gotowych preparatów z elektrolitami, np. w postaci tabletek musujących. Niestety bardzo często charakteryzują się one słono-gorzkim posmakiem, co sprawia, że nie są chętnie przyjmowane przez najmłodszych pacjentów.

W przypadku wystąpienia objawów niedoboru warto sięgnąć po produkty spożywcze, bogate w substancje mineralne:

• banany, suszone morele - źródło sodu i potasu,
• pestki dyni, prawdziwe kakao, migdały – źródło magnezu.

Ponadto elektrolity można uzupełnić poprzez:

• picie wody, najlepiej wysokozmineralizowanej,
• picie soku pomidorowego,
• picie napojów izotonicznych,
• zażywanie minerałów w tabletkach, np. chelaty aminokwasowe,
• spożywanie warzyw i owoców, które składają się głównie z wody, takich pomidor czy ogórek.

Domowy napój izotoniczny – przepis

Samodzielne przygotowanie izotoniku jest niezwykle łatwe. Poza tym, że zaoszczędzamy pieniądze, to mamy pewność naturalnego składu. Ponadto możemy zadecydować, jaki posmak będzie miał napój – bardziej słonawy czy kwaskowaty.

Do przyrządzenia domowego napoju izotonicznego potrzebujemy:

• węglowodany proste (miód, sok ze świeżych owoców lub glukoza spożywcza),
• wodę,
• sól.

Poniżej prezentujemy przepis na uniwersalny napój izotoniczny:

• 900 ml przegotowanej, letniej wody,
• 1 łyżeczka soli,
• sok z 1 pomarańczy. Jeżeli chcemy uzyskać kwaśniejszy smak, to możemy użyć soku z cytryny,
• 3 łyżki miodu.

Składniki należy dokładnie wymieszać i... izotonik gotowy!

współpraca: Aneta Kroczyńska, specj. zdrowia publicznego