Jak działają szczepionki? Mechanizmy i rodzaje szczepionek

Choć w Polsce działamy w oparciu o ściśle określony kalendarz szczepień obowiązkowych i fakultatywnych, o podaniu konkretnego preparatu zawsze decyduje lekarz. W czasie wywiadu zawsze uzyskuje on informacje na temat ewentualnych przeciwwskazań, a także informuje o możliwości wystąpienia niepożądanych odczynów poszczepiennych.

Ludzki organizm i jego odporność

Aby zrozumieć, jak działają szczepionki, należy najpierw zapoznać się ze schematem budowania odporności przez organizm. Przede wszystkim trzeba mieć świadomość, że każdy patogen składa się z kilku elementów, wśród których jest też antygen odpowiedzialny za powstawanie przeciwciał. Przeciwciało stanowi kluczowy element naszego układu odpornościowego, który możemy porównać do żołnierza chroniącego organizm. Każde przeciwciało jest wyspecjalizowane w rozpoznawaniu konkretnego, specyficznego antygenu. W naszych ciałach natomiast mamy ich tysiące.

Przeciwciała współpracują z całością układu odpornościowego, niszcząc patogeny i tym samym zatrzymując chorobę, a jednocześnie tworząc komórki pamięci. Pozostają one w organizmie, dlatego jeśli później dojdzie do ponownego kontaktu z patogenem, odpowiedź będzie znacznie szybsza i skuteczniejsza, dzięki czemu będziemy w stanie uchronić się przed zachorowaniem.

Czym jest szczepionka? Składniki szczepionek

Dokładnie na takiej zasadzie działają szczepionki. Są to preparaty, które pozwalają imitować infekcję, a tym samym wypracować przez organizm odporność identyczną jak ta uzyskiwana podczas kontaktu z prawdziwym drobnoustrojem. Preparaty starszego typu zawierają osłabione lub nieaktywne antygeny, natomiast szczepionki nowszej generacji zawierają jedynie informację genetyczną, na podstawie której taki antygen jest produkowany. Oprócz tego w składzie formuły znajdziemy substancje stabilizujące, wzmacniające i przyspieszające pojawienie się odporności, konserwanty oraz pewne ilości substancji powstających w procesie produkcyjnym.

Rodzaje szczepionek

Zgodnie z podstawowym podziałem wyróżniamy:

• szczepionki żywe – zawierające całe drobnoustroje, pozbawione swojego agresywnego działania,
• szczepionki zabite (inaktywowane) – zawierające zabite bakterie i wirusy lub ich fragmenty,
• szczepionki najnowszej generacji – na przykład szczepionki mRNA i wektorowe, zawierające jedynie informację genetyczną o produkcji antygenu.

Szczepionki żywe przeważnie pozwalają wypracować silniejszą odporność, jednak są bardziej reaktogenne. Do tej grupy zaliczamy między innymi szczepionkę przeciw gruźlicy. Grupę szczepionek zabitych reprezentuje na przykład szczepionka przeciw durowi brzusznemu (więcej na jej temat przeczytasz tutaj: https://polmed.pl/szczepienia/szczepienie-na-dur-brzuszny/). W szczepionkach mRNA znajdziemy, jak sama nazwa wskazuje, fragment RNA będący bazą do produkcji antygenu (szczepionka przeciw COVID-19). Szczepionki wektorowe zawierają modyfikowane (niezjadliwe) wirusy, które stanowią wektor z wbudowaną informację genetyczną o syntezie antygenu (np. szczepionki przeciw gorączce Ebola, szczepionki przeciw COVID-19).

Zgodnie z innym podziałem, możemy podzielić szczepionki na szczepionki jednoskładnikowe – przeciwko jednej chorobie zakaźnej oraz wieloskładnikowe (poliwalentne) – zawierające kilka typów tego samego drobnoustroju (np. szczepionka przeciw poliomyelitis) lub antygeny kilku typów drobnoustroju (np. szczepionka przeciw pneumokokom). Często podawane dzieciom szczepionki skojarzone uodparniają organizm na kilka chorób zakaźnych jednocześnie, gdyż zawierają kilka drobnoustrojów lub antygenów z kilku drobnoustrojów.

Kiedy należy się szczepić?

Jak wspomnieliśmy już na początku tekstu, w Polsce dostępne są szczepionki obowiązkowe i zalecane. W przypadku tych pierwszych dawki podawane są zgodnie z kalendarzem szczepień i są refundowane.

Do szczepień obowiązkowych zalicza się:

• szczepienie na gruźlicę,
• szczepienie na wirusowe zapalenie wątroby typu B,
• szczepienia na błonicę, tężec i krztusiec,
• szczepienie na polio,
• szczepienie na Haemophilus influenzae typu B,
• szczepienie na pneumokoki,
• szczepienia na odrę, świnkę i różyczkę.

Istnieją także szczepienia, które mogą być obowiązkowe lub zalecane w określonych sytuacjach życiowych, na przykład podczas podróży do innego kraju. Przykładem może tu być przeciwdziałanie wściekliźnie – chorobie groźnej, na którą nie ma leku i która w 100% przypadków kończy się zgonem. Do grupy ryzyka zaliczają się tu nie tylko weterynarze i inne osoby mające kontakt ze zwierzętami, również dzikimi, ale także podróżujący do regionów endemicznych w Azji, Afryce, Ameryce Łacińskiej. Więcej informacji na temat szczepień na wściekliznę można znaleźć na https://polmed.pl/szczepienia/szczepienie-na-wscieklizne/.

Kolejny przykład stanowi szczepionka na żółtą febrę: https://polmed.pl/szczepienia/szczepienie-na-zolta-febre/. To kolejna choroba, na którą nie ma leku, dlatego może okazać się śmiertelna lub skutkować ciężkimi powikłaniami. Jedna dawka takiej szczepionki chroni minimum przez 10 lat, a często i przez całe życie, dlatego koniecznie trzeba zaszczepić się przed wyjazdem do wielu krajów Afryki i Ameryki Południowej. Niektóre kraje na innych kontynentach także wymagają okazania międzynarodowego świadectwa szczepienia przeciwko żółtej gorączce.

Jak bada się skuteczność szczepionek?

Skuteczność szczepionek sprawdza się na kilku etapach: najpierw poprzez eksperymenty laboratoryjne, później w badaniach klinicznych. Oprócz samego działania weryfikowane są także różne sposoby dawkowania czy reakcje z innymi substancjami. Prace kontrolne nie kończą się po wprowadzeniu szczepionki na rynek. Kolejnym krokiem jest nadzór epidemiologiczny, czyli porównywanie danych z okresu przed wprowadzeniem powszechnych szczepień z sytuacją późniejszą. Najprostszą metodą oceny skuteczności są badania immunogenności, które polegają na określaniu miana swoistych przeciwciał u osób szczepionych. Najbardziej wartościowa metoda polega na sprawdzeniu, o ile rzadziej chorują na daną chorobę zakaźną osoby szczepione w porównaniu do nieszczepionych.

W kontekście oceny skuteczności szczepień warto wspomnieć o zjawisku określanym jako odporność zbiorowiskowa (inaczej odporność stadna). Okazuje się, że odpowiedni odsetek osób uodpornionych przeciw danej chorobie, a więc także i zaszczepionych, zmniejsza prawdopodobieństwo zachorowania również u osób, które przed zachorowaniem nie są zabezpieczone. Próg ten najczęściej jest określany na poziomie ok. 90-95% populacji odpornej, jednak w przypadku różnych chorób wartość ta wygląda inaczej. Ma to duże znaczenie dla najsłabszych, którzy nie mogą być zaszczepieni ze względu na wiek czy stan zdrowia.

Najczęstsze mity na temat szczepień

Choć szczepienia przeciw chorobom zakaźnym są ogromnym dobrodziejstwem naszej cywilizacji, na przestrzeni lat narosło wokół nich sporo mitów. Jednym z częściej powtarzanych jest przekonanie, że szczepionki stanowią eksperyment medyczny. To nieprawda! Szczepionki są produktami leczniczymi. Każda znajdująca się na rynku musiała przejść przez wszystkie etapy weryfikacji i spełnić kryteria oceny. Do nieprawdziwych informacji trzeba zaliczyć także stwierdzenie, że szczepionki mRNA zmieniają kod genetyczny. Szczepionki mRNA nie integrują się z genomem człowieka, a więc nie mogą zmieniać jego materiału genetycznego.

Musimy mieć świadomość, że szczepionki odmieniły oblicze dzisiejszego świata i sprawiły, że obecnie jesteśmy w stanie pokonać choroby, na które kiedyś po prostu się umierało. Owszem, niepożądane odczyny poszczepienne (NOP) zdarzają się, ale w przeważającej liczbie mają łagodny przebieg.

artykuł zewnętrzny