Co to jest próchnica?
Szkliwo zębów zbudowane jest w 96% z substancji nieorganicznej (zmineralizowanej). Stanowi zarazem najtwardszą substancję w organizmie. W jamie ustnej bytują bakterie, które metabolizują węglowodany dostarczane im podczas spożywania pokarmu (głównie w postaci cukrów prostych). Produktami tej przemiany są kwasy, które – działając przez dłuższy czas na szkliwo – powodują jego demineralizację.
Przeczytaj również:
Zęby mleczne – ile ich jest, kiedy rosną i kiedy wypadają?
Dla zobrazowania procesu można powiedzieć, że kwasy te rozpuszczają szkliwo. Tak więc, aby doszło do próchnicy, konieczne są: obecność bakterii na zębach, węglowodany, podatne szkliwo oraz odpowiedni czas do rozwoju procesu.
Czy próchnicą można się zarazić? Tak, to choroba zakaźna. Dziecko rodzi się wolne od bakterii próchnicotwórczych, a zarażane jest przez rodziców czy dziadków poprzez pocałunki albo oblizywanie smoczka czy łyżeczki.
Przeczytaj również:
Przezroczyste zęby – przyczyny, objawy, leczenie
Jakie są przyczyny próchnicy?
Wśród przyczyn próchnicy wymienia się m.in. złą higienę jamy ustnej, nieodpowiednią dietę i nieświadomość pacjenta. Przy nieodpowiedniej higienizacji na zębach pozostają resztki pokarmowe oraz płytka bakteryjna. Bakterie próchnicy(odpowiedzialne za jej powstawanie) to przede wszystkim Streptococcus mutans i Lactobacillus acidophilus. To one między innymi wytwarzają kwasy z cukrów, które niszczą szkliwo i powodują powstanie ubytków próchnicowych.
Zęby z próchnicą charakterystyczne są także dla osób z zaburzeniami wydzielania śliny (kserostomia, zespół Sjögrena, po napromieniowaniu).
Nieodpowiednia dieta dotyczy przede wszystkim spożywania cukrów prostych, a także produktów, które łatwo przylegają do zębów, np. chrupki, karmelowe cukierki. Gdy pacjenci nie usuną tych resztek podczas codziennego szczotkowania zębów, wówczas rozwinie się próchnica na zębach.
Przeczytaj również:
Zespół Sjögrena – przyczyny, objawy, diagnostyka, leczenie
Jak wygląda próchnica, jakie są etapy?
Początki próchnicy bywają niezauważalne dla pacjenta. Biała plama próchnicowa może być mylona z innymi chorobami szkliwa, związanymi np. z jego niedorozwojem czy fluorozą.
Próchnica początkowa
Próchnica zębów objawia się stopniowym zanikiem substancji nieorganicznej zęba. Na skutek demineralizacji szkliwa przez kwasy powstaje próchnica początkowa (caries incipiens) w postaci białej plamy, zwanej przez pacjentów białą próchnicą. Początkowo może być ona widoczna tylko po osuszeniu zęba, a więc zwykle wykrywana jest w gabinecie dentystycznym.
Przeczytaj również:
Fluoroza – jak wygląda, przyczyny, objawy, leczenie
Próchnica zaawansowana
Nieleczona biała próchnica z czasem zmienia swoje zabarwienie na kolor brunatny, brązowy – na skutek pochłaniania barwników z pożywienia i napojów. Zaawansowana próchnica może przyjmować dowolny kolor – od jasnożółtego zabarwienia do czarnego.
Rodzaje próchnicy
Próchnicę możemy podzielić pod względem wielu różnych kategorii. Jeden z podziałów jest oparty na przebiegu próchnicy. Możemy wyróżnić tu próchnicę: ostrą, przewlekłą oraz zatrzymaną.
Przeczytaj również:
Nitkowanie zębów – jaką nić dentystyczną wybrać i jak prawidłowo nitkować zęby?
Próchnica ostra
Próchnica ostra – nazywana inaczej wilgotną – występuje zazwyczaj u osób młodych, szczególnie gdy brak jest efektywnej higieny jamy ustnej, obecna jest nadmierna konsumpcja węglowodanów oraz zmniejszenie objętości wydzielania śliny.
Ten rodzaj próchnicy ma barwę od żółtawej do jasnobrązowej, a konsystencja jest miękka i mazista. Ze względu na szybki przebieg częściej powoduje dolegliwości bólowe niż próchnica przewlekła.
Przeczytaj również:
Piaskowanie zębów – wskazania, przeciwwskazania, przebieg, efekty, cena
Próchnica przewlekła
Nazywana inaczej próchnicą suchą, występuje zwykle u osób dorosłych i starszych. Barwa tego rodzaju próchnicy jest o wiele ciemniejsza niż próchnicy ostrej – ciemnobrązowa, brunatna, a konsystencja zmiany próchnicowej jest twarda.
Przeczytaj również:
Hemisekcja (usunięcie połowy zęba) – kiedy wykonać i jak odbudować ząb po hemisekcji?
Próchnica zatrzymana
Próchnica zatrzymana występuje, gdy warunki w jamie ustnej ulegają zmianie z predysponujących do próchnicy do sprzyjających zatrzymaniu rozwoju zmiany próchnicowej. Zazwyczaj jest to spowodowane przez odpowiednie oczyszczanie zmiany próchnicowej oraz stałe dostarczanie jonów fluorkowych.
Przeczytaj również:
Ścieranie zębów (starte szkliwo) – jakie są przyczyny i jak leczyć starte zęby?
Jakie są rodzaje próchnicy?
Kolejny podział wyróżnia kliniczne postacie próchnicy – wtórna, nietypowa, ukryta, próchnica kwitnąca, okrężna, wczesnego dzieciństwa oraz korzenia.
Próchnica wtórna i pierwotna
Aby wyjaśnić odpowiednio pojęcie próchnicy wtórnej, należy powiedzieć, czym jest próchnica pierwotna. Próchnicą pierwotną nazywamy próchnicę, która zajęła ząb wcześniej wolny od próchnicy. Natomiast próchnica wtórna często jest nazywana przez pacjentów próchnicą pod plombą – nie bez powodu, gdyż powstaje wokół wypełnienia. Dotyczy zazwyczaj ludzi dorosłych, może się objawiać jako przebarwienie wokół wypełnienia lub utrata jego części.
Przeczytaj również:
Próchnica wtórna – przyczyny, objawy, leczenie próchnicy pod plombą
Próchnica atypowa
Próchnica atypowa występuje w zębach pozbawionych żywej miazgi, czyli takich, w których miazga uległa martwicy lub usunięciu podczas leczenia kanałowego. Ząb leczony endodontycznie ma zwiększoną podatność na próchnicę.
Przeczytaj również:
Endodoncja (leczenie kanałowe) – co to jest, wskazania, leczenie krok po kroku, na jednej wizycie, cena
Próchnica ukryta
Próchnica ukryta rozwija się w środku zęba – pod szkliwem, które wygląda na zdrowe. Jej wykrycie jest bardzo trudne, często uwidacznia się dopiero na zdjęciu RTG – niestety dopiero wtedy gdy próchnica jest już dość zaawansowana. Wykrycie jej w gabinecie stomatologicznym jest bardzo trudne.
Próchnica kwitnąca
Próchnica kwitnąca oznacza nagłą i gwałtowną destrukcję wielu zębów, szczególnie ich powierzchni, które zazwyczaj są wolne od próchnicy. Stwierdza się ją głównie u ludzi młodych często spożywających przekąski i pijących słodkie napoje między posiłkami, a zarazem niedostatecznie dbających o higienę jamy ustnej. Występuje ona także u osób ze zmniejszonym wydzielaniem śliny w następstwie radioterapii.
Przeczytaj również:
Lakierowanie zębów (krok po kroku) – kiedy wykonać, czy jest szkodliwe?
Próchnica przyszyjkowa (okrężna)
Próchnica okrężna zlokalizowana jest w przyszyjkowej części korony zęba lub w obrębie korzenia i obejmuje co najmniej dwie powierzchnie zęba. W zaawansowanej formie obejmuje cały ząb pierścieniowo
Przeczytaj również:
Paradontoza – przyczyny, objawy, diagnostyka, leczenie
Próchnica korzenia
Próchnica korzenia dotyczy odsłoniętej powierzchni korzenia. Jest tak zwaną próchnicą przy dziąśle. Rozwój zmiany jest szybki na powierzchniach stale pokrytych płytką nazębną. Zmiany próchnicowe w korzeniu są szersze niż głębsze. Można wśród nich także wyróżnić próchnicę: pierwotną i wtórną, ostrą, przewlekłą, zatrzymaną – zmiany różnią się między sobą barwą i konsystencją.
Przeczytaj również:
Kieszonka dziąsłowa – przyczyny, objawy, leczenie kieszonki zębowej (przyzębnej)
Jakie mogą być skutki próchnicy?
W przypadku zlekceważenia zmian próchnicowych każda z opisanych postaci próchnicy może prowadzić do powikłań, jakimi jest zapalenie lub martwica miazgi, co może skutkować również zapaleniem tkanek okołowierzchołkowych.
Próchnica u dzieci
Próchnica wczesnego dzieciństwa, czyli ECC (ang. early childhood caries), dawniej była nazywana próchnicą butelkową. Nie sugeruje ona jednego czynnika przyczynowego.
Definiowana jest jako jakakolwiek próchnica u dzieci, która pojawiła się przed 6. rokiem życia.
Bardzo często próchnica zębów mlecznych spowodowana jest przez picie przez dziecko słodkich napojów, a w szczególności zasypianie z butelką oraz picie nocne. Na samym początku obejmuje górne zęby przednie, powodując nieestetyczny wygląd zębów.
Przeczytaj również:
Próchnica butelkowa – jak wygląda, jakie ma przyczyny, jak leczyć i zapobiegać?
Leczenie próchnicy – domowe i u dentysty
Jeśli chodzi o leczenie domowe, jest ono możliwe wyłącznie w stadium plamy próchnicowej i ma na celu spowodowanie jej remineralizacji. Możliwe jest także ewentualne zatrzymanie procesu próchnicowego. Aby osiągnąć taki cel, należy dbać perfekcyjnie o higienę jamy ustnej oraz stosować odpowiednie preparaty. Wybierając pastę i nitki do zębów, należy zwrócić uwagę, by miały one fluor. Korzyści mogą wykazywać również dodatkowe preparaty (płukanki, żele), np. zawierające fosfopeptyd kazeiny z amorficznym fosforanem wapnia. Takie „leczenie domowe” jest niezwykle istotne, gdyż bez mechanicznego oczyszczania zębów żadna założona przez stomatologa plomba nie uchroni przed próchnicą wtórną.
Jak leczyć próchnicę, gdy jest ona w nieodwracalnym stadium? Koniecznie staje się wówczas usunięciezmiany próchnicowej i uzupełnienie ubytku tkanek zęba przez lekarza dentystę. Należy zrobić to jak najszybciej, dopóki zmiana jest jak najmniejsza, by ograniczyć nadmierną utratę tkanek zębowych.
Przeczytaj również:
Rodzaje plomb dentystycznych – amalgamatowe, glassjonomerowe, kompozytowe, porcelanowe – wypadanie, cena, refundacja
Zapobieganie próchnicy
Sposobem na zapobieganie próchnicy jest edukacja prozdrowotna, którą należy prowadzić już wśród rodziców spodziewających się dziecka. Ich dobra higiena jamy ustnej oraz świadomość, że próchnica jest chorobą zakaźną, mogą zapobiec kolonizacji jamy ustnej przez bakterie, bez których proces próchnicowy nie będzie miał miejsca.
Trzeba przestrzegać przede wszystkim przed oblizywaniem smoczka czy łyżeczki przez rodzica.
Odpowiednia dieta zarówno u dzieci, jak i dorosłych jest bardzo istotna, a szczególnie ważne jest to, by nie podjadać między posiłkami. Należy dać organizmowi czas, aby pH w ustach wzrosło do odpowiedniego poziomu, który nie będzie powodował zachodzenia procesu demineralizacji szkliwa.
Jeśli chodzi o napoje – zawsze należy wybierać wodę. Szklanka soku do posiłku nie będzie szkodliwa, jednak jest to o wiele korzystniejsze, by słodki napój wypić podczas jedzenia, niż osobno pomiędzy posiłkami – w takich wypadkach należy zawsze wybrać zwykłą wodę niegazowaną.
By uniknąć próchnicy międzyzębowej, nie należy w codziennej higienie jamy ustnej zapominać o nitkowaniu zębów lub używaniu irygatora. Próchnica zębów trzonowych zdarza się statystycznie częściej – zęby te trudniej jest doczyścić i dotrzeć do nich szczoteczką i nitką. Podczas mycia zębów należy więc zwrócić na nie szczególną uwagę.
Przeczytaj również:
Próchnica wtórna – przyczyny, objawy, leczenie próchnicy pod plombą
Nowe dane epidemiologiczne i znaczenie profilaktyki
W ostatnich latach pojawiają się coraz silniejsze dowody na to, że próchnica pozostaje poważnym problemem zdrowia jamy ustnej także w krajach europejskich.
Region europejski World Health Organization (WHO) odnotowuje najwyższe na świecie wskaźniki chorób jamy ustnej u dorosłych – ponad połowa dorosłych miała w 2019 r. co najmniej jedną poważną chorobę jamy ustnej, w tym próchnicę.
Ponadto badania przeprowadzone wśród nastolatków w Europie wykazały, że na poziomie szkliwa i zębiny próchnica nadal jest częstym zjawiskiem. Warto więc podkreślić: skuteczna profilaktyka – właściwa higiena, ograniczenie spożycia cukrów, regularne kontrole stomatologiczne – pozostają podstawą zapobiegania próchnicy.
Nowoczesne metody leczenia próchnicy
W dziedzinie leczenia próchnicy pojawiają się coraz bardziej zaawansowane, mniej inwazyjne rozwiązania. Po pierwsze, rosnąca liczba badań dotyczy zastosowania substancji takich jak silver diamine fluoride (SDF) – preparatu o działaniu bakteriostatycznym i remineralizującym, który pozwala „zamrozić” rozwijającą się próchnicę bez konieczności użycia wiertła.
Po drugie, coraz częściej stosuje się systemy ukierunkowane na biofilm bakteryjny (terapia biofilm-targeted therapy – BTT), które mają na celu usuwanie lub hamowanie działalności bakterii próchnicotwórczych.
Kolejną innowacją są systemy diagnostyczne wspierane sztuczną inteligencją (AI) – np. algorytmy analizy zdjęć RTG, które pomagają wykrywać próchnicę już we wczesnej fazie.
W Polsce natomiast naukowcy opracowali metodę infiltracji zmiany patologicznej próchnicowej, bez konieczności wiertła, z efektem bakteriostatycznym.
Te nowoczesne metody pozwalają zachować więcej struktury zęba i zmniejszyć konieczność inwazyjnych zabiegów, co ma znaczenie zwłaszcza u dzieci, osób starszych i tych z lękiem przed dentystą.
Przeczytaj również:
Irygator do zębów – przenieś swoją higienę jamy ustnej na nowy poziom
Zindywidualizowane podejście i profilaktyka ukierunkowana
Obecnie coraz więcej uwagi poświęca się ocenie indywidualnego ryzyka próchnicy u pacjenta oraz spersonalizowanej ochronie. Wytyczne brytyjskie w publikacji „Scottish Dental Clinical Effectiveness Programme (SDCEP)” zwracają uwagę na konieczność przeglądu m.in. wpływu otyłości na próchnicę.
Ponadto dokumenty Organization for Caries Research (ORCA) i partnerów wskazują, że interwencje powinny uwzględniać zarówno czynniki biologiczne, jak i społeczne (np. dostęp do opieki, poziom edukacji). W praktyce oznacza to, że stomatolog – oprócz standardowego zalecenia mycia i fluoryzacji – analizuje styl życia pacjenta, dietę, ekspozycję na cukry i inne czynniki, a następnie dobiera plan działań profilaktycznych i leczniczych.
Najczęściej zadawane pytania (FAQ)
P: Czy mogę pozbyć się próchnicy w sposób nieinwazyjny, bez użycia wiertła?
O: Tak. W wielu przypadkach – zwłaszcza gdy zmiany są w bardzo wczesnej fazie – stosuje się metody nieinwazyjne, takie jak: preparaty fluorkowe, SDF lub infiltracja. Choć nie zawsze są one odpowiednie dla głębokich ubytków, ich zastosowanie może zahamować rozwój próchnicy.
P: Jakie znaczenie ma ograniczenie spożycia cukrów w profilaktyce próchnicy?
O: Bardzo duże. Zgodnie z danymi WHO spożycie wolnych cukrów jest jednym z głównych czynników ryzyka próchnicy. Redukcja ich ilości w diecie dzieci i dorosłych jest jednym z kluczowych działań profilaktycznych.
P: Czy technologie sztucznej inteligencji mają już znaczenie w diagnostyce próchnicy?
O: Tak. Badania wykazują, że algorytmy potrafią w analizie zdjęć RTG wykrywać zarówno wczesne, jak i zaawansowane zmiany próchnicowe, co może wpłynąć na szybszą diagnostykę i wcześniejsze leczenie.
Współpraca: redakcja Wylecz.to
