Czym jest prezbiopia (starczowzroczność)?
Prezbiopia (ang. presbyopia), czyli starczowzroczność (nie: starowzroczność), to naturalny proces związany ze starzeniem się oka. Polega na stopniowej utracie zdolności wyraźnego widzenia z bliska. Dzieje się tak, ponieważ z wiekiem elastyczność soczewki oka spada, a mięśnie odpowiedzialne za jej „nastawianie” – słabną.
Polski termin starczowzroczność nasuwa mylne skojarzenie, iż ta wada wzroku występuje u ludzi w wieku podeszłym. Tymczasem jest to proces ciągły, przebiegający przez całe życie od momentu urodzenia, jednak objawy pojawiają się z reguły ok. 40.–45. roku życia, gdy kończą się zdolności oka do „radzenia sobie” z postępującym starzeniem soczewki. Ten naturalny proces dotyczy każdego, niezależnie od tego, czy wcześniej miał wadę wzroku, czy nie.
Warto też podkreślić, że prezbiopia to nie to samo co dalekowzroczność (nadwzroczność). Choć w obu przypadkach trudność sprawia wyraźne widzenie z bliska, ich przyczyny są zupełnie różne. Dalekowzroczność wynika z budowy oka (zbyt krótka gałka oczna lub zbyt słaba moc skupiająca soczewki), natomiast prezbiopia jest efektem fizjologicznego starzenia się soczewki.
Przyczyny starczowzroczności i czynniki ryzyka
Główną przyczyną prezbiopii są naturalne procesy starzenia się oka. Z biegiem lat soczewka staje się coraz twardsza i mniej elastyczna, a mięśnie rzęskowe – odpowiedzialne za zmianę jej kształtu – słabną. W efekcie oko traci zdolność do szybkiego „przełączania się” między widzeniem dalekim a bliskim.
Aby zrozumieć przyczynę tego zjawiska, należy odnieść się do zdolności akomodacji oka (umiejętności oka do zmiany zdolności skupiającej), czyli możliwości widzenia ostro przy patrzeniu w dal i do bliży.
Akomodacja to mechanizm, w którego udziale bierze udział źrenica, mięsień rzęskowy, soczewka oraz połączenia nerwowe wraz ze zwojami nerwowymi w ośrodkach mózgu. W nauce występują dwie uznane teorie, które tłumaczą, jak dochodzi do zmiany ogniskowej układu optycznego oka.
Zgodnie z teorią von Helmholtza przy patrzeniu na oddalone obiekty mięsień rzęskowy, leżący okrężnie za tęczówką oka, kurczy się, a drobne więzadełka Zinna łączące ten mięsień z torebką łącznotkankową soczewki rozluźniają się. Soczewka natomiast ze względu na swoją elastyczność samoczynnie zmienia kształt, stając się bardziej wypukłą, tym samym zmieniając miejsce, w którym ogniskują się promienie świetlne przez nią przechodzące. By widzieć ostro, wiązka światła powinna padać na dołeczek centralny, na plamkę żółtą. Jeśli natomiast wzrok skupia się na bliskim obiekcie, ciało rzęskowe ulega rozluźnieniu, więzadełka napinają się, wskutek czego soczewka staje się bardziej płaska.
Druga, równie uznana teoria tłumacząca, jak działa akomodacja oka, została zaproponowana przez Schachara. Zgodnie z nią, skurcz mięśnia rzęskowego powoduje selektywne napięcie tzw. równikowych więzadełek, co jest przyczyną zmiany kształtu soczewki. Natomiast przy patrzeniu w dal wszystkie więzadełka Zinna są napięte a soczewka spłaszczona.
Z obu tych teorii można wyciągnąć wnioski, dlaczego z wiekiem dochodzi do upośledzenia akomodacji oka. Przyczyny prezbiopii to:
- zmiana elastyczności soczewki i zmniejszenie jej zdolności do przybierania wypukłego kształtu;
- zwiększenie objętości i średnicy soczewki z wiekiem, co powoduje zmniejszenie odległości soczewki od ciała rzęskowego i zmniejszenie napięcia więzadełek Zinna (czynniki wymienione w tym punkcie mogą wystąpić niezależnie od siebie oraz indywidualnie).
Na rozwój i nasilenie prezbiopii wpływa także styl życia. Osoby spędzające wiele godzin przed ekranem komputera, smartfona czy tabletu częściej odczuwają zmęczenie oczu i szybciej zauważają problemy z ostrością widzenia. Również brak snu, długotrwały stres, niewłaściwe oświetlenie podczas pracy czy palenie papierosów mogą przyspieszać naturalne procesy starzenia narządu wzroku.
Choć nie ma sposobu, by całkowicie zapobiec starczowzroczności, można opóźnić jej rozwój poprzez dbanie o oczy na co dzień. Regularne przerwy podczas pracy przy ekranie, aktywność fizyczna, dieta bogata w antyoksydanty (witamina A, C, E, luteina, cynk) oraz ochrona oczu przed słońcem pomagają utrzymać wzrok w dobrej kondycji na dłużej.
Przeczytaj również:
Astygmatyzm – co to jest? Przyczyny, objawy, diagnostyka, leczenie, jak widzi osoba z astygmatyzmem?
Objawy prezbiopii
Pierwsze objawy prezbiopii pojawiają się zwykle niepostrzeżenie. Nagle zauważamy konieczność oddalania wzroku od tekstu – podczas czytania książki, gazety czy telefonu – by stał się on wyraźny. Małe litery wydają się rozmazanym obrazem, zwłaszcza przy słabym świetle, a długie czytanie powoduje zmęczenie, bóle głowy lub pieczenie oczu. Często pojawia się też potrzeba jaśniejszego oświetlenia podczas pracy z bliska.
Te trudności wynikają z faktu, że wraz z wiekiem soczewka traci elastyczność i nie jest w stanie wystarczająco się uwypuklić, by skupić obraz na siatkówce przy patrzeniu na bliskie obiekty. Oko po prostu nie potrafi już dostosować ostrości – proces ten nazywamy dysfunkcją akomodacji.
Typowym sygnałem prezbiopii jest także częste odsuwanie przedmiotów od oczu, a później konieczność używania okularów do czytania. Z czasem objawy pogłębiają się, jednak przebieg prezbiopii jest stopniowy i można go skutecznie korygować, dzięki czemu komfort widzenia można utrzymać przez długie lata.
Jak diagnozuje się starczowzroczność?
Rozpoznanie prezbiopii jest stosunkowo proste i odbywa się podczas rutynowego badania wzroku u okulisty lub optometrysty. Specjalista przeprowadza pomiar ostrości widzenia z różnych odległości – do dali i do bliży. Wykorzystuje do tego tablice z literami lub cyframi oraz specjalne soczewki próbne, które pomagają dobrać odpowiednią korekcję.
W trakcie badania oceniana jest również zdolność akomodacji oka, czyli jego umiejętność zmiany ostrości widzenia. U osób z prezbiopią wynik pokazuje osłabienie tej funkcji. Często wykonywany jest też pomiar refrakcji, który pozwala określić, czy oprócz starczowzroczności występują inne wady wzroku, takie jak krótkowzroczność czy astygmatyzm.
Badanie jest szybkie, bezbolesne i nieinwazyjne, a jego wynik pozwala dobrać okulary lub soczewki kontaktowe dopasowane do indywidualnych potrzeb pacjenta. Regularne kontrole wzroku – najlepiej co 1-2 lata – pomagają śledzić zmiany i utrzymać komfort widzenia.
Przeczytaj również:
Ból oczu – jakie są przyczyny bólu oka?
Prezbiopia a krótkowzroczność
Wydawać by się mogło, że każdy z wiekiem staje się krótkowidzem. Nie jest to prawda. Krótkowzroczność to wada refrakcji, w której wiązka równolegle biegnących promieni świetlnych skupiana jest przed siatkówką. W prezbiopii obraz dociera na siatkówkę, nie jest ogniskowany w dołeczku centralnym siatkówki.
Krótkowzroczność (myopia, miopia) może mieć wiele przyczyn, np. zbyt długą gałkę oczną w stosunku do możliwości skupiających aparatu optycznego, zmienioną krzywiznę elementów budowy oka lub niewłaściwe zdolności refrakcyjne, np. przy pojawiającej się zaćmie jądrowej.
Podstawową różnicą między krótkowzrocznością a starczowzrocznością jest fakt, że zmieniają się zupełnie inne parametry optyczne. W prezbiopii punkt bliży wzrokowej, czyli najbliższy punkt oka, w którym znajdujący się obiekt może być widziany ostro, jeśli wysiłek akomodacyjny jest maksymalny, oddala się od oka. W myopii zmianie, a dokładniej – zmniejszeniu – ulega punkt dali wzrokowej, czyli największa odległość obiektu od oka, z której bez użycia akomodacji można widzieć ostro.
W praktyce oznacza to, że osoba ze starczowzrocznością, by lepiej widzieć małe litery, oddala tekst od oka, natomiast krótkowidz przybliża. Dodatkowo osoba z prezbiopią (jeśli nie ma wady refrakcji) dobrze widzi odległe obiekty, a człowiek z miopią mruży oczy i ma trudności z oglądaniem oddalonych rzeczy.
Leczenie prezbiopii
Prezbiopia jest naturalną konsekwencją starzenia się oka, dlatego nie da się jej wyleczyć – jest jednak możliwość korekcji objawów i przywrócenia komfortu widzenia z bliska. Wybór metody zależy od indywidualnych potrzeb, stylu życia i ogólnego stanu wzroku.
Najprostszym i najczęściej stosowanym rozwiązaniem są okulary do czytania lub okulary progresywne, które zapewniają ostre widzenie na różne odległości bez konieczności zmiany oprawek.
Alternatywą mogą być soczewki kontaktowe multifokalne, które działają podobnie jak okulary progresywne, pozwalając widzieć wyraźnie zarówno z bliska, jak i z daleka.
W ostatnich latach coraz większą popularność zyskują również zabiegi chirurgiczne. Jednym z nich jest laserowa korekcja prezbiopii, polegająca na zmianie kształtu rogówki w taki sposób, by zwiększyć głębię ostrości oka. U osób z bardziej zaawansowaną starczowzrocznością lub współistniejącymi wadami wzroku stosuje się także wszczepienie soczewki wewnątrzgałkowej – soczewek multifokalnych lub tzw. EDOF (Extended Depth of Focus), które umożliwiają ostre widzenie na wielu odległościach.
Choć żadna z metod nie zatrzymuje samego procesu starzenia się oka, nowoczesne rozwiązania pozwalają odzyskać poprawę widzenia i znacząco poprawić jakość życia osób z prezbiopią.
Przeczytaj również:
Laserowa korekcja wzroku – rodzaje, wskazania i przeciwwskazania, efekty, powikłania, ceny
Życie z prezbiopią
Prezbiopia nie musi oznaczać rezygnacji z ulubionych zajęć czy ograniczeń w codziennym życiu. Kluczem jest dobór odpowiednich okularów lub soczewek kontaktowych. Osoby, które dużo czytają, pracują przy komputerze lub często korzystają z telefonu, powinny mieć osobne okulary jednoogniskowe do bliży lub progresywne, które umożliwiają ostre widzenie na każdą odległość, bez potrzeby ich zdejmowania.
Warto też pamiętać, że do długotrwałej pracy przy ekranie przydają się okulary z powłoką antyrefleksyjną lub filtrem światła niebieskiego, które zmniejszają zmęczenie oczu.
Na co dzień ważna jest również higiena wzroku – regularne przerwy podczas pracy przy komputerze (tzw. zasada 20-20-20: co 20 minut spojrzenie przez 20 sekund na odległość 20 stóp, czyli ok. 6 metrów), dobre oświetlenie i unikanie długiego wpatrywania się w ekrany bez mrugania.
Nie można zapominać o profilaktyce: coroczne kontrole u okulisty pozwalają odpowiednio dobrać korekcję i wcześnie wykryć inne problemy ze wzrokiem. Dodatkowo zdrowa dieta bogata w witaminy A, C, E, luteinę i cynk, nawodnienie oraz ochrona oczu przed słońcem pomagają utrzymać narząd wzroku w dobrej kondycji.
Starczowzroczność – opinia specjalisty
Zdaniem eksperta
Starczowzroczność, czyli prezbiopia, oznacza brak zdolności oka do ostrego widzenia z bliskiej odległości. Zazwyczaj pojawia się po 40. roku życia i związana jest z malejącym zakresem akomodacji. Akomodacja to inaczej zdolność oka do ostrego widzenia z różnych odległości. Jest ona możliwa dzięki zmianie kształtu soczewki (jej mocy łamiącej). Przy patrzeniu z bliska soczewka staje się bardziej kulista (szczególnie jej przednia powierzchnia) i dzięki temu rośnie jej moc plusowa. Po 40. roku życia maleje zdolność soczewki do zmiany kształtu, a tym samym jej zdolność akomodacji i ostrego widzenia z bliska.
Starczowzroczność w przeciwieństwie do nadwzroczności, krótkowzroczności, czy astygmatyzmu nie jest stanem patologiczny – jest następstwem fizjologicznego procesu utraty zdolności akomodacyjnych oka, z powodu stopniowego twardnienia i zmieszania elastyczności soczewki.
Starczowzroczność dotyczy wszystkich oczu, ale w oczach nadwzrocznych, gdzie część wydolności akomodacyjnych soczewki jest wykorzystywana przy patrzeniu w dal, ujawnia się ona wcześniej. Pacjent ze starczowzrocznością zgłasza się do okulisty z powodu przymglonego widzenia do bliży, przy zachowanym wyraźnym widzeniu do dali. Charakterystycznym symptomem prezbiopii jest odsuwanie coraz dalej czytanego tekstu i potrzeba dobrego światła, aby widzieć z bliska. Mogą pojawiać się również czołowe bóle głowy oraz napięcie oczu.
Starczowzroczność koryguje się soczewkami skupiającymi (czyli plusowymi). Moc soczewek zależy od wieku chorego i od jego wady refrakcji. Korekcja do bliży musi być poprzedzona skorygowaniem ostrości wzroku do dali. Do doboru odpowiedniej korekcji do bliży bardzo ważne jest określenie odległości, z jakiej ma być ona używana – zbyt silna korekcja będzie zmuszała pacjenta do przesuwania tekstu coraz bliżej, a zbyt słaba do jego oddalania.
współpraca: Andrzej Mystkowski
