Brodawczak ludzki – wirus brodawczaka (HPV)

Czy wirus brodawczaka może powodować raka?

Szacuje się, iż każdego roku 14 milionów osób zostaje zakażonych wirusem HPV. Prawdopodobnie każda osoba aktywna seksualnie przynajmniej raz w życiu zostanie zarażona co najmniej jednym z typów wirusa.

Wirus brodawczaka ludzkiego wywołuje szereg różnych chorób – od dolegliwości jedynie skórnych (brodawki zwykłe, brodawki płaskie, brodawki podeszwowe), poprzez schorzenia dotyczące układu rodnego (brodawki płciowe, nowotwory szyjki macicy, pochwy, sromu), aż po zaburzenia w obrębie innych układów (brodawczaki krtani, nowotwory odbytu, jamy ustnej, gardła).

Wielorakość chorób wywołanych przez HPV spowodowana jest faktem, iż wyróżniamy co najmniej 200 różnych typów wirusa brodawczaka. Niektóre z nich są nieonkogenne (nierakotwórcze), a inne onkogenne (rakotwórcze). Nabłonkowe nowotwory złośliwe, czyli tzw. raki, to najgroźniejsze schorzenia, za które chociaż częściowo odpowiedzialny jest wirus HPV.

W licznych badaniach potwierdzono, że wirus brodawczaka powoduje raka, i to w licznych lokalizacjach. Sporym zaskoczeniem był fakt, że wirus HPV może odpowiadać za raka jamy ustnej. Obecność materiału genetycznego tego wirusa w komórkach nowotworu stwierdza się w:

• 95% przypadków raka szyjki macicy,
• 90% raka odbytu,
• 40% raka sromu,
• 40% raka pochwy,
• 12% raka gardła i
• 3% raka jamy ustnej.

Sprawdź również: Seks oralny a choroby przenoszone drogą płciową

Jak można zarazić się wirusem brodawczaka HPV?

Wirus brodawczaka ludzkiego dostaje się do organizmu poprzez otarcia, rozdarcia czy inne uszkodzenia naskórka, niekoniecznie widoczne gołym okiem. Do wniknięcia wirusa dochodzi podczas kontaktów skórnych (np. korzystanie z zanieczyszczonych basenów i łaźni publicznych może powodować zakażenie typami wirusa wywołującymi brodawki podeszwowe) lub kontaktów seksualnych.

Mamy tu na myśli głównie stosunki seksualne (zarówno waginalne, jak i oralne i analne), ale do przeniesienia wirusa może wystarczyć również tylko kontakt „skóra do skóry” w rejonie narządów intymnych. Dlatego też ryzyko zakażenia wirusem HPV jest większe u osób, które często zmieniają partnerów seksualnych niż u osób żyjących w związkach monogamicznych.

Do zakażenia wirusem HPV dochodzi zazwyczaj przed ukończeniem 30 roku życia, a przeważająca większość infekcji jest samoistnie zwalczana przez układ odpornościowy organizmu. Osoby z upośledzoną odpornością (np. po przeszczepie narządu, przyjmujące leki w celu łagodzenia chorób autoimmunologicznych, zainfekowane ludzkim wirusem niedoboru odporności HIV) są bardziej narażone na wirus HPV.

Jeżeli infekcja nie zostaje zwalczona, przechodzi w stan przewlekły, co predysponuje do wystąpienia nowotworu. Jeżeli matka jest zarażona wirusem HPV do zakażenia może dojść również u noworodka w okresie okołoporodowym. Zalecane jest wykonanie cięcia cesarskiego jeżeli u matki widoczne są zmiany w postaci kłykcin kończystych. Również podczas bliskich kontaktów np. pielęgnacji niemowlęcia czy dziecka może dojść do zarażenia od rodzica.

Przeczytaj też: Lapis – jak działa na kurzajki?

Wirus brodawczaka HPV a rak szyjki macicy

W Polsce co roku 4000 kobiet otrzymuje diagnozę raka szyjki macicy. Statystyki są przygnębiające – jedynie połowa z nich przeżywa (dla porównania w USA są to 2/3 pacjentek). Dlatego tak istotna jest zarówno profilaktyka pierwotna (zapobieganie), jak i wtórna (wczesne wykrycie – badania screeningowe).

Jak wspomniano, większość ludzi w którymś momencie swojego życia jest zakażona wirusem HPV. Mimo że rak szyjki macicy to jeden z najczęstszych nowotworów u kobiet, należy podkreślić, że nie u wszystkich zakażonych wirusem dojdzie do rozwoju nowotworu, co zwraca uwagę na inne czynniki ryzyka. Należą do nich: wczesne rozpoczęcie współżycia seksualnego, duża liczba partnerów seksualnych, obecność w organizmie innych chorób przenoszonych drogą płciową, osłabienie odporności, palenie papierosów (u kobiet palących składniki dymu tytoniowego wykrywalne są m.in. w śluzie szyjkowym), stosowanie doustnych środków antykoncepcyjnych powyżej 5 lat (ryzyko spada po zaprzestaniu przyjmowania owych środków, a zrównuje się z ryzykiem populacyjnym w 5 lat po przerwaniu ich stosowania).

Należy podkreślić, iż szczepienie przeciwko HPV nie zwalnia kobiety z konieczności poddawania się badaniom przesiewowym w kierunku raka szyjki macicy – tzw. cytologii, gdyż nowotwór może wciąż być wywołany przez inne typy wirusa HPV, odpowiedzialne za 30% przypadków. Cytologia jest to badanie, w którym ginekolog za pomocą specjalnej szczoteczki pobiera próbkę komórek z szyjki macicy. Według Polskiego Towarzystwa Ginekologów każda kobieta po 25 roku życia (najpóźniej po 30) powinna być poddana corocznym profilaktycznym badaniom cytologicznym. Badanie cytologiczne zalecane jest również dla młodszych kobiet, maksymalnie 3 lata po rozpoczęciu przez nie współżycia.

Szczepionka na raka szyjki macicy

W celu ograniczenia liczby zachorowań na raka szyjki macicy zostały opracowane szczepionki przeciwko najczęstszym typom wirusa HPV, które go wywołują. Są to typy 16 i 18 – odpowiadają za 70% przypadków raka szyjki macicy. W Polsce szczepienie przeciwko wirusowi HPV należy do szczepień zalecanych przez Ministra Zdrowia, co oznacza, że jest to szczepienie odpłatne i niestety dosyć drogie – koszt wynosi około 900 złotych. W niektórych miastach koszt ten jest przynajmniej częściowo przejmowany przez władze samorządowe, dlatego przed rezygnacją ze szczepienia lub zapłaceniem z własnych pieniędzy, warto rozejrzeć się czy taki projekt jest dostępny w Twoim mieście. Na naszym rynku dostępne są dwa preparaty szczepionek:

• Cervarix, przeznaczona dla kobiet w wieku 10-25 lat, przeciwko onkogennym wirusom HPV 16 i HPV 18. Szczepionka jest przeznaczona do profilaktyki zmian przednowotworowych szyjki macicy, sromu i pochwy oraz raka szyjki macicy. Otrzymuje się trzy dawki szczepionki – druga dawka miesiąc po pierwszej, a kolejna po pół roku od pierwszej dawki.
• Silgard, dostępna zarówno dla kobiet (w wieku 9-26 lat), jak i mężczyzn (od 9 roku życia wzwyż), gdyż jest to szczepionka tetrawalentna – przeciwko HPV 16, HPV 18 oraz nieonkogennym HPV 6 i HPV 11, odpowiedzialnym za powstawanie m.in. brodawek na narządach płciowych i w okolicy odbytu u obu płci. Szczepionka jest wskazana w profilaktyce zmian przednowotworowych szyjki macicy, sromu, pochwy, odbytnicy oraz raka szyjki macicy i raka odbytnicy. Również otrzymuje się trzy dawki szczepionki – druga dawka dwa miesiące, a trzecia sześć miesięcy po pierwszej dawce.

Żadna ze szczepionek na brodawczaka nie zawiera „prawdziwych” fragmentów wirusa – obie są przygotowane z wysokooczyszczonych białek powstałych dzięki metodom inżynierii genetycznej. Dlatego upośledzona odporność (np. w przypadku osoby będącej nosicielem wirusa HIV lub pacjenta po transplantacji narządów) nie jest przeciwwskazaniem do szczepienia. Z kolei szczepienie na brodawczaka ludzkiego jest przeciwwskazane w przypadku obecności aktywnej choroby (np. grypa, zapalenie płuc, wysoka gorączka) oraz przy uczuleniu na substancje czynne i pomocnicze preparatu. W przypadku obu szczepionek najlepiej zaszczepić się jak najwcześniej, przed rozpoczęciem współżycia, gdyż wtedy szczepienie ma największą skuteczność. Jednak nie ma przeciwwskazań do zaszczepienia się po rozpoczęciu współżycia. Górna granica wieku, do którego można się zaszczepić jest jedynie sugerowana przed producentów obu szczepionek – jeżeli ktoś nie rozpoczął współżycia seksualnego lub rozpoczął je późno, oczywiście, powinien się zaszczepić.

Wirus brodawczaka HPV a rak odbytu

Rak odbytu to rzadki nowotwór w porównaniu do raków jelita grubego, jak i odbytnicy, które w przeważającej większości są gruczolakorakami. Rak odbytu to zazwyczaj rak kolczystokomórkowy i właśnie ten typ nowotworu wiąże się z wirusem HPV. Tym samym wszystko, co zwiększa ryzyko zakażenia wirusem brodawczaka ludzkiego zwiększa ryzyko tego nowotworu.

Udowodniono, że obrzezanie wiąże się ze zmniejszeniem ryzyka wystąpienia tego nowotworu. Nowotwór ten występuje częściej u mężczyzn homoseksualnych niż heteroseksualnych oraz u osób uprawiających seks analny. Jednak ogólnie rzecz biorąc nowotwór ten jest częstszy u kobiet, niezależnie od ich pochodzenia etnicznego.

Tak jak w przypadku raka szyjki macicy, ryzyko zachorowania jest większe u palaczy oraz u osób z upośledzoną odpornością. Kobiety u który stwierdzono dysplazję szyjki macicy lub raka szyjki macicy mają 4 razy większe ryzyko wystąpienia raka odbytu. Ryzyko to jest również większe u kobiety, u której stwierdzono raka sromu lub raka pochwy. Brodawki okolicy odbytu nie przeobrażają się z czasem w raka, gdyż są wywołane innym typem wirusa, ale u osób z brodawkami ryzyko raka w niezmienionej skórze jest wyższe.

Aby uniknąć raka odbytu należy stosować się do wszystkich zasad dotyczących prewencji zakażenia wirusem HPV oraz wyeliminować pozostałe czynniki jego rozwoju (rzucić palenie, dbać o odporność, np. osoby zakażone wirusem HIV muszę stosować odpowiednią terapię). Jak wspomniano, tetrawalentna szczepionka jest zaakceptowana w prewencji raka odbytu. Trzeba podkreślić, że szczepionki przeciwko HPV to nie forma leczenia raka, a jedynie sposób zapobiegania zakażeniu wirusem.

Jako że rak odbytu to rzadka choroba, badania przesiewowe nie są zalecane dla całej populacji. Jednak powinny udać się do lekarza osoby szczególnie narażone na ten nowotwór. Eksperci zalecają badania przesiewowe dla osób zarażonych wirusem HIV, kobiet po przebyciu raka szyjki macicy lub sromu, osób po transplantacji narządu, mężczyzn homoseksualnych. W ramach takich badań powinno zostać wykonane badanie per rectum oraz tzw. cytologia okolicy odbytu (zasada jej wykonania jest taka sam jak w przypadku diagnostyki szyjki macicy). Niestety póki co nie ma opracowanych dokładnych protokołów i wytycznych odnośnie wczesnego wykrywania raka odbytu.

Wirus brodawczaka a rak jamy ustnej i gardła

Wirus brodawczaka ludzkiego stwierdzany jest w większości nowotworów tylnej części jamy ustnej oraz gardła. Zazwyczaj od zakażenia wirusem do rozwoju nowotworu mija co najmniej 15 lat. Najczęściej nowotwory tej okolicy występują u białych mężczyzn w wieku 35-55 lat. Są 4 razy częstsze u mężczyzn niż u kobiet. Alkohol i palenie papierosów dodatkowo zwiększają ryzyko wystąpienia tej choroby.

Nowotwory tylnej części jamy ustnej i gardła, w których stwierdza się obecność wirusa HPV zazwyczaj mają lepsze rokowanie (o ile pacjent nie pije alkoholu i nie pali papierosów). Wirus HPV jest rzadko izolowany jest z nowotworów przedniej części jamy ustnej i warg. W Stanach Zjednoczonych 10% mężczyzn i 3,6% kobiet zarażonych jest oralnym wirusem HPV. U większości z nich zakażenie znika na przeciągu roku lub dwóch, ale u niektórych osób rozwija się choroba przewlekła, mogąca prowadzić do rozwoju raka. Do rozwoju nowotworu tej okolicy predysponują wszystkie czynniki ułatwiające zakażenie wirusem HPV, a w tym wypadku szczególne znaczenia ma uprawianie seksu oralnego.

Dlatego zakażeniu można zapobiegać stosując prezerwatywy tradycyjne lub prezerwatywy damskie. Możliwe są inne drogi zakażenia, np. póki co nie udowodniono czy tzw. „francuskie pocałunki” prowadzą do przeniesienia wirusa HPV. Wirus zdecydowanie nie przenosi się poprzez korzystanie z tych samych naczyń kuchennych, dzielenie się napojami czy zwykłe pocałunki w policzek. W przypadku tego nowotworu nie opracowano testów przesiewowych. Należy udać się do lekarza w przypadku zaobserwowania następujących objawów:

• owrzodzenie lub nadżerka w jamie ustnej, która nie ustępuje po 2-3 tygodniach,
• ból podczas żucia lub problemy z połykaniem,
• wyczucie obrzęku lub guzka w jamie ustnej,
• uporczywy kaszel, odkrztuszanie,
• osłabienie czucia w obrębie jamy ustnej lub warg,
• wyczucie guzka na szyi, który nie znika w przeciąg dwóch tygodni (może to być powiększony węzeł chłonny),
• jednostronny ból ucha utrzymujący się przez kilka dni.

Jak zapobiegać zakażeniu wirusem brodawczaka?

W celu zabezpieczenia przed zarażeniem typami wirusa HPV, które powodują zmiany w obrębie narządów płciowych oraz na innych błonach śluzowych, podstawą jest unikanie ryzykownych kontaktów seksualnych, zmniejszenie liczby partnerów seksualnych, a najlepiej bycie w stałym obustronnie monogamicznym związku. Należy pamiętać, aby podczas stosunku używać prezerwatyw lateksowych, które jednak nie są w stanie zapewnić stuprocentowej ochrony przed zarażeniem – jak wspomniano, do przeniesienia wirusa „wystarczy” kontakt skórny w okolicy narządów intymnych. Konieczne jest aby podkreślić, iż stosowanie się do powyższych zasad może uchronić nie tylko przed wirusem brodawczaka ludzkiego, ale i większością chorób przenoszonych drogą płciową, z których niektóre mogą mieć tragiczne w skutkach konsekwencje. Aby uniknąć zarażenia niektórymi z typów wirusa HPV, mogącymi wywołać nowotwór szyjki macicy bądź brodawki płciowe, można sięgnąć po wspomniane wyżej szczepionki.

Bardzo ciężko jest uniknąć brodawek zwykłych wywoływanych przez HPV. Można za to zmniejszyć rozprzestrzenianie się brodawek, poprzez powstrzymanie się od ich drapania oraz obgryzania paznokci. Aby nie dostać brodawek podeszwowych należy zawsze nosić klapki chodząc po posadzkach w basenach publicznych lub łaźniach.