Antykoncepcja hormonalna

Rodzaje tabletek antykoncepcyjnych

Ze względu na skład preparatów antykoncepcyjnych, dzielimy je na:

• preparaty jednoskładnikowe (zawierające tylko gestageny),
• preparaty dwuskładnikowe (estrogenowo-gestagenowe).

Preparaty jednoskładnikowe

Jednoskładnikowe środki antykoncepcyjne zawierają gestagen, tzn. syntetyczny odpowiednik progesteronu. Ich mechanizm działania polega na:

• hamowaniu jajeczkowania,
• zwiększeniu lepkości śluzu szyjki macicy, czyniąc go mniej przepuszczalnym dla plemników,
• wywieraniu zmian w obrębie błony śluzowej macicy, czyniąc ją mniej podatną na implantację zapłodnionej komórki jajowej.

Wśród preparatów jednoskładnikowych wyróżniamy:

1. jednoskładnikową tabletkę antykoncepcją,
2. implanty podskórne uwalniające gestagen – metoda ta nie jest powszechna w Polsce,
3. iniekcje (wstrzyknięcia domięśniowe) z gestagenu,
4. wkładki wewnątrzmaciczne uwalniające gestagen,
5. środki stosowane doraźnie (tzw. „antykoncepcję awaryjną”), po stosunku.

Przeczytaj też: Naturalne metody antykoncepcji – wady i zalety

Preparaty dwuskładnikowe

Dwuskładnikowa antykoncepcja hormonalna zawiera gestagen wraz z syntetycznym estrogenem. Obydwa składniki wzajemnie wzmacniają swoje działanie hamujące owulację oraz zmieniające parametry śluzu oraz gruczołów śluzówki szyjki macicy. Ponadto, dzięki zawartości syntetycznego estrogenu parametry te dodatkowo hamują dojrzewanie komórek jajowych.

Wśród dwuskładnikowych preparatów antykoncepcyjnych wyróżniamy:

1. tabletki antykoncepcyjne,
2. plastry antykoncepcyjne,
3. krążki dopochwowe.

Najchętniej wybieraną przez pacjentki formą antykoncepcji hormonalnej są tabletki dwuskładnikowe. W zależności od dawki hormonów w poszczególnych tabletkach jednego opakowania, możemy je podzielić na tabletki:

1. monofazowe – stosowane najczęściej; w opakowaniu znajduje się 21 tabletek zawierających identyczne stężenia hormonów oraz 7 tabletek placebo, nie zawierających hormonów,
2. dwufazowe – skład tabletek dostosowany jest do naturalnego rytmu wydzielania hormonów w zależności od fazy cyklu – tabletki przyjmowane w fazie I zawierają głównie estrogeny (dawka gestagenu jest niewielka lub zerowa), w II fazie dawka gestagenu jest wyższa, ostatnie 7 tabletek to placebo,
3. trójfazowe – w każdej kolejnej fazie tabletki zawierają wyższe stężenie gestagenu, ostatnie 7 tabletek to placebo.

Rozpoczęcie opakowania tabletek powinno mieć miejsce w pierwszym dniu cyklu miesiączkowego, tzn. w pierwszym dniu menstruacji. Dopuszczalne opóźnienie wynosi 5 dni, jednak wówczas w pierwszych dniach stosowania tabletek należy liczyć się z tym, że ich skuteczność może być niższa, dlatego wskazane jest zastosowanie dodatkowej metody antykoncepcji.

Po ukończeniu opakowania tabletek występuje krwawienie z odstawienia. Zwykle jest ono mniej obfite i mniej bolesne w porównaniu do miesiączek sprzed stosowania antykoncepcji hormonalnej. Pominięcie tabletek placebo skutkuje brakiem menstruacji, dlatego część kobiet wykorzystuje to jako metodę na pominięcie krwawienia – jest to dopuszczalne jedynie w wyjątkowych przypadkach, po konsultacji z ginekologiem.

Działania niepożądane antykoncepcji hormonalnej

Wadą antykoncepcji hormonalnej jest ryzyko wystąpienia szeregu działań niepożądań, z czego niektóre to skutki uboczne występujące rzadko, ale stwarzające poważne zagrożenia dla życia pacjentki. Wśród powikłań antykoncepcji hormonalnej wymienia się:

1. nieprawidłowe krwawienia i plamienia z dróg rodnych – najczęściej pojawiają się na początku stosowania antykoncepcji hormonalnej (w pierwszych 3 miesiącach). Występowanie krwawień i plamień dłużej niż 3 miesiące zwykle jest wskazaniem do zmiany preparatu na środek o wyższej dawce estrogenu.
2. nudności i wymioty – skutek działania estrogenu, dotyczą pacjentek stosujących doustną antykoncepcję dwuskładnikową,
3. obrzmienie i bolesność piersi,
4. bóle głowy – występują zwykle na początku stosowania antykoncepcji, szczególnie dokuczliwe są u pacjentek uprzednio cierpiących na migrenę,
5. zmiany skórne – trądzik, łojotok,
6. przyrost masy ciała – wynika ze zwiększenia apetytu oraz obrzęków,
7. spadek libido,
8. obniżenie i wahania nastroju,
9. niekorzystne zmiany metaboliczne – podwyższenie stężenia glukozy, cholesterolu LDL i cholesterolu całkowitego oraz trójglicerydów we krwi,
10. wzrost ryzyka zawału mięśnia sercowego,
11. wzrost ciśnienia tętniczego krwi,
12. wzrost ryzyka powikłań zakrzepowo-zatorowych,
13. kamica żółciowa,
14. wypadanie włosów,
15. wzrost ryzyka zachorowania na niektóre nowotwory (rak szyjki macicy, gruczolak wątroby, ogniskowy rozrostu guzkowy wątroby, rak wątrobowokomórkowy),
16. powiększenie się żylaków.

Przeciwwskazania do antykoncepcji hormonalnej

Ze względu na ryzyko wystąpienia poważnych działań niepożądanych po antykoncepcji hormonalnej, rozpoczęcie jej stosowania wymaga dogłębnej analizy plusów i minusów tej metody kontroli urodzeń. Istotna jest ocena stanu zdrowia pacjentki oraz zebranie dokładnego wywiadu osobniczego i rodzinnego, co pozwoli na wykluczenie/ potwierdzenie przeciwwskazań do stosowania tego typu metody.

Przeciwwskazania bezwzględne

Wśród przeciwwskazań bezwzględnych do stosowania antykoncepcji hormonalnej dwuskładnikowej wymienia się:

• ciążę,
• nowotwory estrogenozależne (rak szyjki macicy, rak sutka, gruczolak lub rąk wątroby),
• ciężkie choroby wątroby,
• zakrzepicę (czynna lub przebyta),
• choroby układu sercowo-naczyniowego,
• nadciśnienie tętnicze > 160/100 mmHg,
• palenie tytoniu u kobiet > 35 roku życia,
• krwawienie z dróg rodnych o nieznanej przyczynie.

Przeciwwskazania względne

Przeciwwskazania względne do stosowania antykoncepcji estrogenowo-gestagenowej to:

• nadciśnienie tętnicze,
• migrena,
• zaburzenia gospodarki lipidowej,
• cukrzyca,
• niewydolność nerek,
• otyłość.

Przeciwwskazaniami do stosowania antykoncepcji gestagenowej są:

• ciąża lub jej podejrzenie,
• rak sutka,
• nowotwory wątroby (rak wątrobowokomórkowy, gruczolak, ogniskowy rozrost wątroby),
• żółtaczka cholestatyczna o ciężkim przebiegu,
• ostra porfiria,
• krwawienie z dróg rodnych o nieznanej przyczynie

Przeciwwskazaniami względnymi do stosowania antykoncepcji jednoskładnikowej są:

• palenie papierosów,
• cukrzyca,
• podwyższone stężenie cholesterolu we krwi,
• nadciśnienie tętnicze,
• choroby układu krążenia,
• ciężka migrena,
• ciężka depresja,
• nasilony trądzik.

Badania kontrolne przy antykoncepcji

Badania kontrolne u pacjentek stosujących antykoncepcję hormonalną Pacjentki dobrze tolerujące antykoncepcję hormonalną, nie dostrzegające jej skutków ubocznych, powinny zgłosić się do ginekologa po 3 miesiącach od rozpoczęcia antykoncepcji. Następne wizyty kontrolne powinny odbywać się co 6 miesięcy. Raz w roku pacjentka powinna mieć zlecone USG piersi lub mammografię oraz badania krwi (morfologia, układ krzepnięcia, parametry funkcji wątroby, stężenie cholesterolu, glukoza). Cytologia powinna być wykonywana co najmniej raz na 3 lata, a najlepiej raz w roku.