Zespół zatoki szyjnej

Budowa i funkcje zatoki szyjnej

Zdecydowana większość utlenowanej krwi dla głowy i szyj pochodzi z tętnic szyjnych. Są to kluczowe dla życia człowieka naczynia. Tętnica szyjna wspólna jest największą naczyniową strukturą tętniczą szyi. Lewa tętnica odchodzi bezpośrednio od łuku aorty, czyli tętnicy głównej odpowiadającej za wyprowadzanie utlenowanej krwi z serca na obwód. Prawa tętnica odchodzi zaś od dużego odgałęzienia aorty jakim jest pień ramienno-głowowy. W przebiegu obu tętnic szyjnych wspólnych wyróżniamy część piersiową i szyjną. Granica między nimi przebiega na wysokości połączenia obojczyka z mostkiem. Podział tętnicy wspólnej na wewnętrzną i zewnętrzną ma miejsce na wysokości chrząstki tarczowatej, widocznej na przedniej powierzchni szyi w postaci popularnie nazywanego „jabłka Adama”.

Funkcje tętnic szyjnych

Tętnice szyjne zewnętrzne odpowiadają za ukrwienie twarzy, powierzchni głowy oraz szyi. Tętnice szyjne wewnętrzne są odpowiedzialne za unaczynienie mózgu oraz oczu. Krew bogata w tlen jest dostarczana do mózgu również przez tętnicę kręgową – niezależnie od tętnic szyjnych. Zatoka szyjna jest poszerzeniem końcowego odcinka tętnicy szyjnej wspólnej, które na ogół obejmuje również początkowy fragment tętnicy szyjnej wewnętrznej. Zwiększenie średnicy naczynia nie jest widoczne o małych dzieci, wykształca się dopiero około czwartego roku życia. Po lewej stronie na ogół zatoka tętnicy szyjnej jest lepiej zaznaczona. Najistotniejszą rolą zatoki szyjnej jest funkcja regulacyjna. W ścianie tego fragmentu naczynia znajdują się receptory, które rejestrują rozciągnięcie ściany tętnicy.

Poziom rozciągnięcia zależny jest od ciśnienia krwi w tętnicy, dlatego receptory tętnic szyjnych w efekcie odpowiadają na zmiany ciśnienia tętniczego w zatokach szyjnych. Efektem pobudzenia receptorów przez wzrost ciśnienia jest zwolnienie czynności serca i rozszerzenie naczyń obwodowych skutkujące spadkiem ciśnienia krwi. W momencie spadku ciśnienia w zatoce szyjnej odruch z tych baroreceptorów (receptorów wrażliwych na ciśnienie) powoduje zwężenie światła naczyń i wzrost ciśnienia oraz przyspieszenie czynności serca. Ta odruchowa regulacja nazywana jest odruchem z baroreceptorów tętniczych. Podobne struktury znajdują się jeszcze w łuku aorty. Mechanizmy te były ewolucyjnie bardzo istotne podczas wykształcania pionowej postawy człowieka ponieważ niejako dbają o stały dopływ bogatej w tlen krwi tętniczej do mózgu.

Czym jest omdlenie?

Omdlenie jest nagle występującym, trwającym zwykle nie więcej niż 20 sekund stanem przemijającej utraty przytomności, czyli chwilowego braku kontaktu otoczeniem. Bezpośrednią przyczyną takiego stanu jest zbyt małe w stosunku do potrzeb ukrwienie mózgu. Może być ono spowodowane chwilowym zahamowanie dopływu krwi bądź spadkiem ilości tlenu doprowadzanego przez krew tętniczą. Osobno wymienia się stan przedomdleniowy, czyli taką sytuację w której osoba odczuwa przejawy nadchodzącego omdlenia. Wyróżnia się omdlenia odruchowe, związane z pionizacją, pochodzenia sercowego oraz spowodowane patologią naczyń mózgowych.

Czym dokładnie jest zespół zatoki szyjnej?

Istotą zespołu zatoki szyjnej jest omdlenie. Utrata przytomności pojawia się po ucisku zatoki tętnicy szyjnej. Mechanizm omdlenia w tym wypadku polega na nagłym i silnym pobudzeniu baroreceptorów w ścianie tętnicy szyjnej. Objawy mogą wystąpić po uderzeniu w okolicę rozwidlenia tętnicy szyjnej wspólnej, ale mogą również wystąpić po skręceniu głowy w prawą lub lewą stronę. Powoduje to wysłanie sygnału hamującego przy pomocy nerwów do serca, którego efektem jest gwałtowne zwolnienie pracy serca lub nawet jej chwilowe wstrzymanie. W sytuacji zatrzymania pracy serca mówimy o asystolii.

Dodatkowym skutkiem jest spadek ciśnienia tętniczego krwi, który potęguje ryzyko utraty świadomości. Omdlenia wywołane w opisanym mechanizmie stanowią zaledwie 1% wszystkich omdleń stąd to można stwierdzić, że jest rzadką przyczyną utrat świadomości. Dotyka głównie ludzi starszych i osób z zaawansowaną miażdżycą tętnic szyjnych. Usztywnienie ściany tętnicy przez blaszkę miażdżycową ppowoduje nadwrażliwość baroreceptorów na bodźce – w tym wypadku gwałtowny wzrost ciśnienia. W przypadku niezbyt nasilonej nadwrażliwości objawem pobudzenia zatok szyjnych mogą być jedynie zawroty głowy.

Diagnostyka

Podstawowe znaczenia ma ocena wstępna, czyli badanie lekarskie pomiar wartości ciśnienia tętniczego oraz ocena elektrokardiogramu. Bardzo istotna jest rola wywiadu lekarskiego. Okoliczności, w których pojawia się omdlenie takie jak ruchy skrętne głowy, golenie czy noszenie koszuli z ciasnym kołnierzykiem lub krawata mogą sugerować przyczynę omdlenia leżącą w nadwrażliwości zatoki tętnicy szyjnej. Badaniem bezpośrednio ukierunkowanym na diagnostykę opisywanego schorzenia jest masaż zatoki szyjnej. Badanie to przeprowadza się u osób powyżej 40 roku życia, u których przy pomocy oceny wstępnej nie znaleziono przyczyn przejściowych utrat przytomności.

Badanie polega na masażu okolicy boczno-przyśrodkowej szyi na wysokości chrząstki tarczowatej krtani, czyli miejscu spodziewanego rozwidlenia tętnicy szyjnej. Masażu nie wolno przeprowadzać jednocześnie po obu stronach. Badanie przeprowadzane jest w pozycji leżącej oraz stojącej. W trakcie diagnostyki monitoruje się czynność elektryczną serca przy pomocy elektrokardiografii oraz ciśnienie tętnicze krwi. Masażu zatoki nie wykonuje się u osób, które w przeciągu ostatnich 3 miesięcy przebyły udar mózgu lub przemijający napad niedokrwienny mózgu oraz u cierpiących na istotne zwężenie tętnic szyjnych. Wynik badania określa się na podstawie pojawienia się omdlenia oraz zapisu EKG i wartości ciśnienia. Badanie obarczone jest bardzo małym ryzykiem powikłań. Należą do nich przemijający napad niedokrwienny, czyli w skrócie TIA (transient ischemic attack) oraz udar mózgu.

Leczenie

Jeżeli w trakcie badania u chorego po masażu zatoki szyjnej w zapisie elektrokardiograficznym pojawi się asystolia, czyli brak czynności elektrycznej serca na minimum 3 sekundy chory taki zostaje skierowany na zakwalifikowanie do wszczepienia kardiostymulatora. Najczęściej są to stymulatory dwujamowe. Drugi wykładnik choroby to obniżenie skurczowego ciśnienia tętniczego krwi po masażu zatoki tętnicy szyjnej o wartość ponad 50 mmHg w stosunku do wartości ciśnienia skurczowego zmierzonego przed wykonaniem badania. Sporadycznie w takich przypadkach można spróbować wdrożyć leczenie farmakologiczna jednakże jego efekty nie zostały w pełni potwierdzone.