Zanik mięśni (atrofia mięśni) – przyczyny, objawy, leczenie

Atrofia mięśniowa

Mięsień szkieletowy to jeden z podstawowych narządów ruchu. Zbudowany jest z szybko i wolnokurczliwych włókien mięśniowych, które utworzone są z komórek mięśniowych, tzw. miocytów. Funkcją mięśnia jest jego skurcz i rozkurcz, które pozwalają na wykonanie ruchu danej części ciała. Aby do niego doszło, mięsień musi być prawidłowo unerwiony i ukrwiony. W momencie gdy mięsień nie może wykonywać swojej funkcji, powoli słabnie, co w przyszłości może skutkować jego zanikiem.

Do zaniku mięśni (atrofii mięśniowej) dochodzi najczęściej na skutek:

• urazu;
• choroby genetycznej powodującej dystrofię mięśniową;
• choroby ogólnoustrojowej i przewlekłego unieruchomienia;
• choroby układu nerwowego;
• urazu kręgosłupa z przerwaniem ciągłości rdzenia kręgowego bądź ucisku na nerw.

Sprawdź również: Drętwienie lewej ręki i palców lewej ręki

Zanik mięśni po urazie

Kontuzja mięśniowa (np. naderwanie mięśnia, zerwanie mięśnia), skręcenie stawu czy złamanie kości wymuszają czasowe unieruchomienie uszkodzonej części ciała, odciążenie jej i ograniczenie ruchu. Dodatkowo często na uszkodzoną okolicę ciała zakładany jest gips lub orteza unieruchamiająca. Nawet czasowe pozbawienie mięśnia ruchu i napięcia powoduje zmniejszenie jego masy i siły, obserwuje się zmniejszenie obwodu mięśnia i wygładzenie jego zarysów. Niestety im słabsza jest obudowa mięśniowa, tym bardziej niestabilny i „niepewny” jest staw, który w następstwie łatwiej może ulec kolejnej kontuzji.

I tak tworzy się błędne koło. Aby do tego nie doszło ważna jest współpraca fizjoterapeuty z lekarzem w celu uzgodnienia jakie ćwiczenia pacjent, mimo unieruchomienia, może wykonywać. Najczęściej początkowo są to ćwiczenia izometryczne, czyli napięcia mięśnia, ale bez zbliżenia jego przyczepów, trwające od kilku do kilkudziesięciu sekund. Napięcia izometryczne mięśni można wykonywać nawet w unieruchomieniu gipsowym. Stopniowe wprowadzanie dodatkowych ćwiczeń powinno być kontrolowane przez fizjoterapeutę i lekarza prowadzącego. Aby nie doprowadzić do zaniku mięśni, należy wykonywać odpowiednie ćwiczenia i powoli zwiększać obciążenie oraz stopień ich trudności.

Zanik mięśni na skutek choroby genetycznej

Dystrofia mięśniowa Duchenne’a

Jedną z najczęściej występujących chorób genetycznych jest dystrofia mięśniowa Duchenne’a (DMD). Choroba ta jest sprzężona z płcią i dotyczy niemal wyłącznie chłopców (istnieją pojedyncze przypadki występowania DMD u dziewczynek cierpiących na zespół Turnera). Chłopcy chorujący na dystrofię Duchenne’a najczęściej od momentu rozpoczęcia samodzielnego chodzenia wykazują mniejszą sprawność ruchową, często się wywracają. W wieku 3-4 lat widoczne są zaburzenia chodu typu „chód kołyszący”, dziecko ma problem z chodzeniem po schodach, wstawaniem z pozycji leżącej i siedzącej. Dochodzi do przerostu mięśni podudzi, przykurczu ścięgien Achillesa, zaniku mięśni kończyn dolnych i miednicy. Pogłębia się lordoza lędźwiowa i wypchnięcie brzucha do przodu.

Wskutek osłabienia i przykurczu mięśni dochodzi do zaburzenia chodu typu „chód kaczkowaty”. Pojawia się niedowład kończyn górnych i objaw „luźnych barków”. Z wiekiem zaniki mięśniowe, a co za tym idzie, osłabienie mięśni i zniekształcenie sylwetki ciała pogłębiają się. Aż dochodzi do momentu, gdy dziecko nie może samodzielnie wstać i chodzić. Ponadto pojawiają się częste infekcje układu oddechowego, które z powodu osłabienia mięśni klatki piersiowej i brzucha (mięśni oddechowych) są trudne w leczeniu. Na dzień dzisiejszy choroba jest nieuleczalna. W terapii osób cierpiących na dystrofię mięśniową Duchenne’a stosuje się: podawanie witamin z grupy B oraz preparaty mono i trójfosforanów. Bardzo istotna jest prawidłowa dieta, bogata w białko pochodzenia roślinnego i zwierzęcego oraz witaminy i składniki mineralne zawarte w warzywach i owocach. Natomiast codzienna rehabilitacja, zawierająca ćwiczenia bezoporowe i rozciągające, których celem jest utrzymanie jak największego zakresu ruchu i zapobieganie przykurczom oraz ćwiczenia oddechowe mogą wpłynąć na spowolnienie postępu choroby.

Czytaj również: Złamanie miednicy – przyczyny, objawy, leczenie, rehabilitacja, powikłania

Rdzeniowy zanik mięśni

Dużo rzadszą chorobą genetyczną jest rdzeniowy zanik mięśni (ang. spinal muscular atrophy, SMA), w której dochodzi do degeneracji jąder przednich rdzenia kręgowego. Wyróżniane są typy choroby, uzależnione od momentu wystąpienia pierwszych objawów (od wieku niemowlęcego, do osób po 35 roku życia) i ich rodzaju. Do zaniku mięśniowego dochodzi na skutek braku pobudzenia nerwowego. Współistniejącymi objawami są: niewydolność krążeniowo-oddechowa, częste infekcje układu oddechowego, skrzywienie boczne kręgosłupa (skolioza) i ograniczenie ruchomości wszystkich stawów.

Osoba chorująca na SMA powoli traci siłę mięśniową, ma trudności z poruszaniem się, z utrzymaniem postawy ciała i głowy, z połykaniem i mówieniem. Niestety, póki co, choroba jest nieuleczalna, jednak pozytywne zmiany w terapii zauważono po leczeniu kwasem walproinowym, olesoximem i salbutamolem. Prowadzone są badania nad leczeniem komórkami macierzystymi i terapii genowej. Niezwykle istotna w spowolnieniu postępowania choroby jest codzienna rehabilitacja ruchowa, terapia metodą integracji sensorycznej SI oraz hipoterapia (forma rehabilitacji psychoruchowej z pomocą konia i jazdy konnej).

Czytaj również: Ropień mózgu – przyczyny, objawy, leczenie, rokowania

Zanik mięśni na skutek choroby ogólnoustrojowej

Niemal każda choroba ogólnoustrojowa, która osłabia organizm i wymaga ograniczenia aktywności fizycznej do niezbędnego minimum może przyczynić się do zaniku mięśni. W takim przypadku najczęściej dotyka osoby starsze, leżące, które dłużej dochodzą do zdrowia. Najpowszechniejszymi chorobami ogólnoustrojowymi, które mogą być przyczyną osłabienia i zaniku mięśni są:

• infekcje wirusowe np. grypa;
• infekcje dróg oddechowych np. zapalenie oskrzeli i płuc;
• choroby układu oddechowego, takie jak przewlekła obturacyjna choroba płuc (POChP);
• choroby układu krwionośnego;
• zespół chronicznego zmęczenia (odczuwalne zmęczenie mimo niewykonywania żadnej aktywności);
• choroba nowotworowa.

Mimo choroby i ogólnego osłabienia organizmu warto, po ustąpieniu stanu ostrego, po konsultacji lekarskiej i w miarę możliwości dbać o ogólną formę i kondycję wykonując codziennie choćby kilka podstawowych ćwiczeń ogólnorozwojowych czy pójść na spacer, aby walczyć z narastającym zmęczeniem i osłabieniem.

Choroby układu nerwowego – częsta przyczyna zaniku mięśni

Najmniejszą składową pracującego mięśnia jest tzw. jednostka motoryczna. Jest to grupa włókien mięśniowych zaopatrywanych przez jeden neuron (tzw. motoneuron). Od ilości unerwionych włókien mięśniowych zależy precyzja wykonywanego ruchu. I tak np. praca mięśnia czworogłowego uda nie wymaga dużej precyzcji, więc jeden neuron unerwia nawet kilkaset włókien mięśniowych.

Natomiast w przypadku mięśni precyzyjnych np. mięśni oka, jeden neuron unerwia jedynie kilka włókien mięśniowych. Opis ten pokazuje jak ważny dla funkcjonowania naszego ciała jest prawidłowo działający układ nerwowy. Jeżeli na skutek choroby dochodzi do zaburzenia w funkcjonowaniu układu nerwowego, od razu przeniesie się to na zmniejszenie lub zanik pracy mięśni. Najczęstszymi chorobami tkanki nerwowej są:

• stwardnienie rozsiane,
• stwardnienie zanikowe boczne,
• udar mózgu.

Stwardnienie rozsiane i zaniki mięśniowe

Stwardnienie rozsiane (łac. sclerosis Multiplex – SM) – choroba przewlekła, w trakcie której dochodzi do demielinizacji (uszkodzenia osłonek mielinowych nerwów) tkanki nerwowej. Choroba powoduje utratę możliwości przekazywania impulsów w tkance nerwowej mózgu i rdzenia kręgowego. Charakteryzuje się okresami zaostrzeń i remisji. Do objawów choroby zalicza się osłabienie i zanik mięśni, zaburzenia ruchowe i czuciowe, zaburzenia równowagi i widzenia, zaburzenia nastroju oraz, szczególnie odczuwalne w tej chorobie, przewlekłe zmęczenie.

Terapia w stwardnieniu rozsianym powinna kompleksowo obejmować rehabilitację ruchową, poznawczą i społeczną. Podstawą w opóźnianiu postępujących objawów choroby jest codzienna aktywność fizyczna, zawierająca ćwiczenia rozciągające, dynamiczne, oddechowe, wzmacniające, koordynacyjne i równoważne, a także ćwiczenia logopedyczne oraz ćwiczące umysł, które mogą zapobiegać zaburzeniom poznawczym.

Stwardnienie zanikowe boczne

Stwardnienie zanikowe boczne (łac. sclerosis lateralis amyotrophica – SLA) – to choroba, w której dochodzi do niszczenia motoneuronów, komórek nerwowych odpowiedzialnych za pracę mięśni. Degeneracji ulegają komórki rogów przednich rdzenia kręgowego, jądra nerwów czaszkowych rdzenia przedłużonego oraz neurony drogi piramidowej. Głównym objawem tej choroby jest zanik mięśni. Początkowo zauważalne to jest przy wykonywaniu ruchów precyzyjnych, takich jak zapinanie guzików czy granie na gitarze.

Z biegiem rozwoju choroby wykonanie każdego ruchu staje się coraz trudniejsze i wolniejsze. Pacjent ma trudność z utrzymaniem głowy, wstaniem, przewracaniem się w łóżku. Powoli traci zdolność mówienia. Osłabieniu mięśniowemu często towarzyszy spastyczność, czyli odczuwalne usztywnienie wynikające z nadmiernego napięcia mięśni.

Dodatkowymi objawami są:

• niewydolność oddechowa (skutek osłabienia mięśni oddechowych oraz zaburzeniem pracy przepony),
• problemy z przełykaniem,
• bóle głowy,
• zaburzenia trawienia.

Rehabilitacja w SLA powinna być prowadzona przez doświadczonego w tej dziedzinie fizjoterapeutę. Zaleca się, aby terapia obejmowała systematyczne, ale bez nadmiernego obciążenia, ćwiczenia ruchowe, delikatny masaż, hydroterapię oraz zabiegi leczenia ciepłem, tzw. termoterapię.

Udar mózgu i zanik mięśni po udarze

Udar mózgu – jest zespołem objawów spowodowanych nagłym wystąpieniem ogniskowych lub globalnych zaburzeń czynności mózgu na skutek uszkodzenia naczyniowego, trwających dłużej niż 24 godziny. Wyróżnia się dwa rodzaje: udar niedokrwienny, kiedy dochodzi do zatrzymania dopływu krwi do mózgu oraz udar krwotoczny, gdy dochodzi do wylewu krwi do mózgu. Wystąpienie i rodzaj objawów zależne jest od części mózgu, w której nastąpił udar.

Do najczęstszych skutków udaru zalicza się:

• niesprawność ruchową (niedowład i osłabienie mięśniowe, zaburzenia równowagi i czucia głębokiego,
• wzmożone napięcie mięśniowe,
• połowiczne zaburzenia czucia (dotyku, bólu, temperatury),
• zaburzenia mowy (afazja),
• zaburzenia widzenia,
• niezdolność do wykonywania czynności celowanych i wcześniej wyuczonych (apraksja),
• zaburzenia poznawcze,
• problemy z pamięcią,
• zaburzenia przełykania (dysfagia).
• zaburzenia psychiczne, w których najpowszechniejszym jest Poudarowy Zespół Depresyjny (ang. Post-Stroke Depression).

Rehabilitacja po udarze pełni najistotniejszą rolę. Powinna być wdrożona jak najwcześniej. Rehabilitacja po udarze jest procesem złożonym i uzależnionym od stanu pacjenta. Początkowo jest to terapia ułożeniowa i przeciwodleżynowa, ćwiczenia oddechowe z oklepywaniem pleców oraz bierne ćwiczenia kończyn. Następnie pacjent powoli jest pionizowany. A później prowadzone są wszelkie ćwiczenia usprawniające i pomagające w odtworzeniu prawidłowych wzorców ruchowych, utraconych na skutek udaru, np. wzorca chodu. Równolegle pacjent cierpiący na zaburzenia poznawcze i zaburzenia mowy powinien być prowadzony przez logopedę i psychologa oraz brać udział w terapii zajęciowej.

Zanik mięśni na skutek urazu kręgosłupa lub uszkodzenia nerwu

Przyczyn neuropatii, czyli uszkodzenia nerwu obwodowego, jest bardzo wiele. Jedne z nich to neuropatie wywołane uciskiem na nerw lub urazem, a inne są skutkiem stanu zapalnego lub choroby ogólnoustrojowej (np. cukrzycy). Długotrwałe uszkodzenie nerwu wywołuje zaburzenia czucia (drętwienie, mrowienie, przeczulicę i ból), ale także zaburzenia ruchowe. Dochodzi do odnerwienia mięśni, które stopniowo słabną i zanikają. Zanim zostanie podjęta terapia, lekarz lub fizjoterapeuta powinien wykonać szereg badań oceniających przyczynę i poziom uszkodzenia nerwu. Leczenie neuropatii polega na wyeliminowaniu przyczyny ucisku, a następnie na prowadzeniu odpowiedniej rehabilitacji obejmującej terapię manualną, masaż oraz ćwiczenia.

Plagą, szczególnie wśród osób młodych, są urazy kręgosłupa spowodowane upadkiem z wysokości, skokiem do wody lub wypadkiem komunikacyjnym. Wówczas bardzo często dochodzi do przerwania rdzenia kręgowego, z którym wiąże się kalectwo, niestety na chwilę dzisiejszą, do końca życia. Jedynie w sytuacji, gdy mimo nawet rozległego urazu rdzenia nie dojdzie do zniszczenia tzw. długich szlaków rdzeniowych i zachowane będzie czucie głębokie (propriocepcja) w kończynach, wówczas po usunięciu obrzęku i ucisku na rdzeń, funkcje ruchowe powracają.

Kiedy dochodzi do uszkodzenia rdzenia kręgowego, a w tym przerwania jego ciągłości, przekazywanie impulsów zostaje zablokowane. W zależności od poziomu uszkodzenia rdzenia kręgowego, dochodzi do wystąpienia zespołu objawów w danej okolicy ciała, wśród nich m.in. do: zaburzenia czucia (mrowienie, parestezje, chroniczny ból), zaburzeń ruchowych (niedowład lub spastyczność), w tym do zaniku mięśni spowodowanych odnerwieniem, zaburzenia czynności seksualnych i pracy jelit.

Rehabilitacja obejmuje ćwiczenia oddechowe (drenaż, oklepywanie), ćwiczenia bierne, pionizację, ćwiczenia zmniejszające przykurcze stawów i ograniczenia ruchowe, masaż, ćwiczenia propriocepcji (czucia głębokiego), ćwiczenia wzmacniające, hydroterapię, fizykoterapię (w szczególności elektrostymulację) oraz wszelkie inne znane metody specjalne m.in. metoda PNF, których celem jest przywrócenie funkcji i wzorców ruchowych pozwalających pacjentowi być jak najbardziej samodzielnym