Szkarlatyna (płonica) – przyczyny, objawy, diagnostyka, leczenie

Czym jest szkarlatyna?

Płonica, znana również pod nazwą szkarlatyna (łac. scarlatina), to zakaźna choroba bakteryjna, która najczęściej dotyczy dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym. Szkarlatyna występuje najczęściej u dzieci między 5. a 15. rokiem życia, rzadziej zdarza się u dzieci poniżej 3. roku życia. Chorują na nią osoby wrażliwe na toksynę erytrogenną.

Kiedyś płonica była najpopularniejszą chorobą wieku dziecięcego z dużą śmiertelnością, współczesna medycyna zredukowała ją do bardzo niskiego poziomu.

Jakie są przyczyny szkarlatyny?

Szkarlatynę powoduje infekcja bakterią – zakażenie paciorkowcami beta-hemolizującymi z grupy A. Jak zostało wspomniane, zarazić się nią można od innej osoby chorej na szkarlatynę, ale nie jest to jedynym źródłem zakażenia.

Paciorkowce z tej grupy odpowiadają także za anginę u osób dorosłych, więc możliwe jest rozwinięcie się płonicy u dziecka, które miało kontakt z dorosłym chorym na anginę.

Bakteria łatwo przechodzi przez uszkodzoną skórę i śluzówki. Prawdopodobieństwo zakażenia jest wyższe w sezonie wiosennym i letnim. Do rozwoju płonicy bardziej predysponowane są dzieci z problemami dotyczącymi migdałków (częste infekcje, przerost ). Szkarlatyną mogą również zarazić się dorośli. Co więcej, szkarlatyna to choroba, na którą można cierpieć wiele razy.

Objawy szkarlatyny

Choroba rozwija się bardzo szybko, ale bez żadnych objawów zwiastujących. Początek choroby jest zwykle nagły. Objawy szkarlatyny u dzieci i objawy szkarlatyny u dorosłych są takie same. Do objawów szkarlatyny zaliczamy:

• gorączkę, czasami z dreszczami, temperatura może dochodzić do 40 stopni C,
• bóle brzucha,
• bóle głowy,
• silny ból gardła,
• obrzęk migdałków,
• powiększenie węzłów chłonnych na szyi,
• wymioty,
• apatię, płaczliwość,
• przyspieszone tętno.

Warto zaznaczyć, że katar, kaszel czy zapalenie spojówek nie należą do typowych objawów płonicy.

Na początku zajmuje tułów, szyję, ramiona, brzuch, później schodzi w dół aż do kończyn dolnych.

Do charakterystycznych objawów płonicy należą:

• trójkąt Fiłatowa – rumień zajmujący policzki, blada skóra dookoła nosa i ust;
• linie Pastii – pojawiające się w fałdach skórnych linijne zmiany związane z uszkodzeniami drobnych naczyń krwionośnych;
• malinowy język – początkowo pojawia się biały nalot, później zanika i pozostawia po sobie żywoczerwony język z powiększonymi brodawkami smakowymi. Ten czerwony język z uwypuklonymi brodawkami jest charakterystycznym objawem szkarlatyny.

Z czasem wysypka ustępuje i zaczyna się proces intensywnego łuszczenia się naskórka (na zdjęciu poniżej), które może trwać nawet kilka tygodni. Najsilniejsze łuszczenie dotyczy dłoni i stóp.

Wysypka w przebiegu szkarlatyny

Niemal od samego początku choroby śluzówki gardła, migdałków, podniebienia i języczka są zaczerwienione, często wręcz żywo czerwone i rozpulchnione. Na podniebieniu i języczku może pojawić się wysypka.

W przebiegu szkarlatyny na powierzchni migdałków pojawia się wysięk: śluzowy, ropny lub włóknikowy. Może być punktowy lub obejmować całą powierzchnię migdałka, może mu też towarzyszyć powiększenie węzłów chłonnych (limfadenopatia). Najczęściej powiększeniu ulegają węzły chłonne szyi, jednak zajęte mogą być też inne grupy węzłów chłonnych (nawet jamy brzusznej). Węzły chłonne są bolesne, spoiste, dają się przesuwać, są pojedyncze, nie tworzą pakietów, nie występuje także obrzęk tkanki okołowęzłowej, a skóra nad nimi pozostaje niezmieniona, nie mają też tendencji do rozmiękania. Warto pamiętać, że angina występująca w przebiegu szkarlatyny u dziecka może mieć różne nasilenie.

Wysypka pojawia się najczęściej w kilka godzin po pierwszych objawach szkarlatyny u dziecka, a najpóźniej w ciągu doby. Ma charakter drobnoplamisty, jest zlewna, ma podłoże rumieniowe i jest żywo czerwona – szkarłatna. Wysypka ta nie swędzi. Skóra opisywana jest jako „pokłuta szczotką ryżową” lub przypominająca papier ścierny (choć określenia te nie są najtrafniejsze, dosyć dobrze opisują wygląd wysypki płoniczej).

Wysypka może zająć całe ciało pacjenta, z wyjątkiem trójkąta nosowo-bródkowego (tzw. trójkąt Fiłatowa). Jednak szczególnie lokalizuje się w miejscach o zwiększonym uciepleniu i w fizjologicznych zgięciach ciała, m.in. w zgięciach łokciowych i pod pachami. Tam widoczny jest także objaw Pastii, objaw naczyniowy, świadczący o wzmożonej łamliwości drobnych naczyń. Na skórze mogą być także widoczne drobne wybroczyny.

Wysypka płonicza (na zdjęciu poniżej) może występować z różnym nasileniem – może być tylko dyskretnie widoczna lub przebiegać z masywnym obrzękiem tkanki podskórnej i mnogimi wybroczynami. Zwykle jednak ustępuje wraz z innymi objawami choroby po około 7 dniach.

Diagnostyka szkarlatyny

Diagnostyka szkarlatyny powinna być przeprowadzona przez lekarza. Zwykle do rozpoznania choroby wystarczy dokładny wywiad lekarski i badanie fizykalne (objawy są bardzo charakterystyczne), jednak w razie pojawienia się wątpliwości lub w celu dokładniejszej oceny stanu ogólnego chorego lekarz może zlecić badania uzupełniające:

• morfologię krwi obwodowej (występuje leukocytoza i zwiększenie wykładników staniu zapalnego);
• ASO (podwyższone);
• wymaz z gardła (ujawniający paciorkowca).

Choroba może być pomylona z różyczką lub odrą, jednak w przypadku dzieci szczepionych szansa na nieprawidłową diagnozę jest minimalna. Objawy płonicy przypomina także choroba Kawasaki . Cięższe postacie szkarlatyny wymagają różnicowania z zespołem wstrząsu toksycznego oraz zakażeniami innymi bakteriami.

Szkarlatyna – różnicowanie

W diagnostyce różnicowej szkarlatyny u dziecka należy w pierwszej kolejności wziąć pod uwagę inne choroby wysypkowe wieku dziecięcego – różyczkę i odrę.

Wśród innych chorób, w których obrazie klinicznym występują podobieństwa do płonicy, należy wymienić:

• chorobę Kawasakiego,
• rumień zakaźny w początkowej fazie zmian skórnych,
• trzydniówkę,
• zakażenie gronkowcowe,
• polekowe odczyny alergiczno-toksyczne.

Leczenie szkarlatyny

Ile czasu trwa leczenie szkarlatyny? W leczeniu szkarlatyny wskazana jest antybiotykoterapia (najczęściej są to penicyliny lub cefalosporyny, w przypadku alergii na antybiotyki z grupy penicylin stosuje się makrolidy). Należy je wybrać w całej przepisanej dawce na 10–14 dni. Nie wolno samodzielnie przerywać terapii, bo może dojść do niepełnego wyleczenia lub wyhodowania opornych bakterii). Stosuje się też nawadnianie doustne oraz leki przeciwgorączkowe. Pojawianie się dodatkowych objawów lub nawrót choroby wymaga ponownego zgłoszenia się do lekarza. Ciężkie przypadki płonicy lub wystąpienie powikłań wymaga hospitalizacji.

Jak długo dziecko chorujące na szkarlatynę musi pozostać w domu? Dopiero po ustąpieniu wszystkich objawów choroby i zakończeniu antybiotykoterapii dziecko może wrócić do szkoły lub przedszkola – nie wolno wysyłać dziecka z objawami choroby, ponieważ stanowi potencjalne źródło infekcji wobec swoich koleżanek i kolegów.

Szkarlatyna u dziecka – co robić?

Dziecko powinno leżeć w łóżku. Niezmiernie ważne jest nawadnianie – dziecko należy przekonywać do spożywania płynów przygotowując je w przystępnej formie, np. kompotu o ulubionym smaku, zupy lub herbaty słodzonej miodem. Ból gardła często powoduje niechęć do jedzenia – nie należy zmuszać dziecka do jedzenia na siłę. Dopiero po ustąpieniu części dolegliwości można spróbować podać posiłki o niedrażniącej konsystencji (np. przetarte lub w formie kremu/pasty). Z uwagi na wysoką gorączkę występuje nasilona potliwość – by zwiększyć komfort cierpiącego dziecka należy wymieniać pościel oraz piżamę.

Gdy chorobę rozpozna się szybko i wdroży się leczenie szkarlatyny w oparciu o wszystkie zalecenia lekarza (przyjmowanie antybiotyku w pełnej dawce i nawadnianie dziecka), rokowanie jest pomyślne. W przypadku powikłań rokowanie zależy od ich rodzaju i szybkości wdrożenia odpowiedniego postępowania. W przypadku groźnych komplikacji płonicy (sepsa, ropowica dna jamy ustnej) rokowanie jest niepewne.

Powikłania szkarlatyny

Niekiedy płonica ma znacznie cięższy przebieg choroby niż w klasycznej postaci. Może dojść do rozwoju tak zwanej płonicy septycznej, w której zmiany w gardle i węzłach chłonnych szyi są znacznie bardziej nasilone.

W skrajnych przypadkach paciorkowce infekują krążącą krew, co doprowadza w rezultacie do bardzo groźnej posocznicy (sepsy) – jest to stan wymagający niezwłocznej hospitalizacji i leczenia.

Nieleczona lub ciężka płonica może doprowadzić do wystąpienia dolegliwości takich jak:

• ropne zapalenie węzłów chłonnych,
• zapalenie mięśniówki serca i zajęcia zastawek,
• powiększenie śledziony oraz powiększenie wątroby,
• utrata przytomności,
• zapalenie ucha środkowego,
• ostre kłębuszkowe zapalenie nerek,
• zapalenie mięśnia sercowego,
• ropowica dna jamy ustnej (angina Ludwiga),
• gorączka reumatyczna i jej skutek – zapalenie stawów.

Niepokojącym objawem w przebiegu płonicy jest nawrót gorączki, osłabienie lub ponowne powiększenie się węzłów chłonnych – należy wtedy niezwłocznie skontaktować się ze swoim lekarzem.

Czy mamy szczepionkę na szkarlatynę? Nie istnieje niestety żadna szczepionka na tę chorobę. Może dojść do ponownego zakażenia dziecka.

współpraca: Aleksandra Kowalczyk