Porażenie nerwu twarzowego (Bella) – przyczyny, leczenie, objawy, rehabilitacja

Nerw twarzowy – funkcje, unerwienie

Nerw twarzowy jest występującym parzyście siódmym nerwem czaszkowym. Należy do składowych obwodowego układu nerwowego. Nerw twarzowy zawiera trzy rodzaje włókien nerwowych: ruchowe, czuciowe i wydzielnicze (przywspółczulne). Nerw twarzowy unerwia ruchowo mięśnie mimiczne twarzy(mięśnie wyrazowe odpowiadające za ruchomość twarzy), mięśnie szyi i wewnętrzne mięśnie ucha. Zaopatruje czuciowo skórę małżowiny usznej i okolicy za uchem, podniebienie miękkie oraz twarde, a także przednie dwie trzecie części języka, umożliwiając odczuwanie smaku. Nerw twarzowy odpowiada za funkcję wydzielniczą gruczołu łzowego oraz gruczołów ślinowych (ślinianki podjęzykowej, podżuchwowej i drobnych gruczołów dolnej okolicy jamy ustnej).

Sprawdź również: Mrowienie i drętwienie ust – przyczyny, objawy, leczenie

Co to jest porażenie Bella?

Porażenie nerwu twarzowego (porażenie Bella, ang. Bell's palsy) jest to najczęściej spotykana forma porażenia VII nerwu czaszkowego. Jest to porażenie idiopatyczne, a więc o nieznanej przyczynie Szacuje się, że dolegliwość ta to około 25 przypadków na 100 tysięcy osób. W ciągu całego życia szansa wystąpienia tego schorzenia wynosi 1/60.

Zarówno mechanizm jak i przyczyny porażenia Bella, nie zostały dotychczas jednoznacznie wyjaśnione. W badaniach nad przyczyną powstawania choroby uwzględnia się rolę:

• reaktywacji wirusa opryszczki zwykłej typu I (HSV I) w tzw. zwoju kolanka nerwu twarzowego,
• nieaktywowanej donosowej szczepionki przeciwko grypie (wynik zastosowania w niej jako środka wspomagającego tzw. enterotoksyny pałeczki okrężnicy).

Sprawdź również: Drętwienie i mrowienie twarzy – jakie mogą być przyczyny?

Jakie są przyczyny porażenia nerwu twarzowego?

Porażenie nerwu twarzowego jest wynikiem uszkodzenia włókien nerwowych VII nerwu czaszkowego. Do uszkodzenia może dojść na różnych poziomach drogi impulsów nerwowych. Wyróżnia się:

• ośrodkowe porażenie nerwu twarzowego – spowodowane uszkodzeniem struktur mózgowia;
• obwodowe porażenie nerwu twarzowego – spowodowane uszkodzeniem na przebiegu nerwu; w ponad 90 % przypadków dysfunkcji nerwu twarzowego występuje obwodowe porażenie nerwu.

Najczęściej występującą postacią jest samoistne (pojawiające się bez uchwytnej przyczyny) uszkodzenie nerwu twarzowego, nazywane porażeniem Bella. Wśród przyczyn odpowiedzialnych za wystąpienie dysfunkcji nerwu twarzowego wymieniane są:

• ochłodzenie okolicy ucha (oziębienie powoduje obrzęk i ucisk nerwu w kanale kostnym umiejscowionym w kości skroniowej czaszki);
• infekcje wirusowe – wirus opryszczki pospolitej (HSV), wirus ospy wietrznej i półpaśca (VZV), wirus świnki, wirus Epstein-Barr (EBV), wirus nabytego niedoboru odporności (HIV), wirusy Coxsackie;
• infekcje bakteryjne (późne stadia boreliozy, kiły);
• urazy głowy, ucha;
• udar mózgu;
• guzy wewnątrzczaszkowe;
• nowotwory ślinianki przyusznej;
• zapalenie ucha środkowego (ostre i przewlekłe);
• choroby układu nerwowego (zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, stwardnienie rozsiane);
• sarkoidoza;
• cukrzyca;
• choroby kości (osteoporoza, choroba Pageta);
• zespół Guillain-Barré;
• uraz nerwu w wyniku zabiegów wykonywanych w okolicy głowy i szyi (jatrogenne).

Do czynników predysponujących zalicza się również stany przebiegające z osłabieniem odporności: przemęczenie, przewlekłe narażenie na stres.

Jakie są pierwsze objawy porażenia nerwu twarzy?

Początek choroby jest nagły, z maksymalnym nasileniem objawów w ciągu 48 godzin. W wywiadzie zebranym od pacjenta nierzadko można uzyskać informację o bólu w okolicy ucha, za małżowiną uszną w ciągu 1-2 dni poprzedzających pierwsze objawy. Dolegliwości przeważnie mają jednostronny charakter i obejmują:

• opadanie kącika ust (tzw. objaw fajki), będące efektem porażenia mięśni dolnej połowy twarzy – objaw izolowany w przypadku ośrodkowego porażenia nerwu twarzowego;
• niemożność zmarszczenia czoła oraz niedomykanie powieki po porażonej stronie, będące efektem porażenia mięśni górnej połowy twarzy – objawy występujące w przypadku obwodowego porażenia nerwu twarzowego.

Możliwe jest ponadto jednostronne upośledzenie czucia smaku (tzw. hipogeuzja) oraz wystąpienie nadwrażliwości na bodźce słuchowe (tzw. hyperacousis). Dodatkowo można zaobserwować upośledzenie wydzielania łez oraz zaburzenia czucia głębokiego w obrębie twarzy.

Objawy porażenia nerwu twarzowego

W zdecydowanej większości przypadków występuje jednostronne porażenie nerwu twarzowego, natomiast porażenie obustronne spotykane jest rzadko. Objawy dysfunkcji VII nerwu czaszkowego mogą rozwijać się nagle lub stopniowo w ciągu kilku dni. Jeśli do porażenia nerwu doszło w wyniku uszkodzenia struktur mózgu, objawy dotyczą dolnej połowy twarzy po stronie przeciwnej do urazu. Natomiast, gdy czynnik uszkadzający zadziała na przebiegu nerwu, symptomy występują w obrębie całej połowy twarzy po tej samej stronie, co uszkodzenie.

Do objawów, których pojawienie się wskazuje na dysfunkcję nerwu twarzowego, należą występujące po stronie porażonej części twarzy:

• porażenie (zniesienie) lub niedowład (upośledzenie) ruchów mięśni mimicznych połowy twarzy odpowiadających za:
  • marszczenie czoła,
  • unoszenie brwi,
  • zaciskanie powiek (szeroka szpara powiekowa, tzw. oko zajęcze),
• odsłanianie zębów i uśmiechanie się;
• opadnięcie kącika ust;
• wygładzenie skóry twarzy;
• uczucie mrowienia i drętwienia;
• zniesienie odruchu rogówkowego (zamknięcia powiek w wyniku dotyku);
• charakterystyczne ustawienie gałki ocznej do góry i na zewnątrz przy próbie zamknięcia oka po stronie chorej (tzw. objaw Bella);
• upośledzenie wydzielania łez;
• zaburzenia czucia smaku w obrębie dwóch trzecich przednich części języka;
• upośledzenie wydzielania śliny;
• nadwrażliwość na bodźce słuchowe.

Porażenie Bella – diagnostyka i różnicowanie z innymi chorobami

W diagnostyce różnicowej należy uwzględnić inne stany prowadzące do ostrego porażenia mięśni mimicznych twarzy, do których zalicza się:

• chorobę z Lyme (boreliozę),
• zespół Ramsaya Hunta (półpasiec uszny) – inne objawy zespołu to wysypka pęcherzykowa w kanale słuchowym zewnętrznym (ew. gardle) oraz zajęcie nerwu przedsionkowo-ślimakowego,
• sarkoidozę,
• zespół Guillaina-Barrego,
• trąd,
• cukrzycę,
• zespół Sjogrena,
• amyloidozę,
• zespół Melkerssona-Rosenthala – pozostałe objawy chorobowe zespołu to nawracający lub stały obrzęk twarzy (zwłaszcza warg) oraz pofałdowany język,
• nerwiaki nerwu słuchowego – poprzez ucisk nerwu twarzowego,
• zawały, udary mózgu,
• stwardnienie rozsiane – prowadzi do uszkodzenia demielinizacyjnego nerwu twarzowego,
• nowotwory – zarówno te zlokalizowane pierwotnie w moście, jak i te naciekające wtórnie kość skroniową.

Porażenie Bella – badania

Rozpoznanie porażenia Bella można ustalić w oparciu o: typowy obraz kliniczny, brak czynników ryzyka, brak istniejących wcześniej objawów mogących sugerować inne przyczyny porażenia nerwu twarzowego, brak innych odchyleń w badaniu neurologicznym.

Jeśli objawy nie są typowe, a rozpoznanie jest niepewne, wskazane może być wykonanie następujących badań laboratoryjnych i obrazowych:

• OB – odczyn Biernackiego,
• glikemia na czczo lub doustny test tolerancji glukozy (OGTT) – w kierunku cukrzycy,
• diagnostyka serologiczna – w kierunku boreliozy,
• RTG klatki piersiowej i aktywność konwertazy angiotensyny – w kierunku sarkoidozy,
• punkcja lędźwiowa – w kierunku zespołu Guillaina-Barrego,
• rezonans magnetyczny (MR) głowy.

Badanie płynu mózgowo-rdzeniowego pobranego drogą punkcji lędźwiowej może ujawnić jego nieznaczną limfocytozę (zwiększenie liczby białych komórek krwi). Obrazowanie głowy metodą rezonansu magnetycznego (MR) głowy pozwala na uwidocznienie obrzmienia i powiększenia struktur anatomicznych nerwu twarzowego (m. in. zwoju kolanka i włókien obwodowych).

Ile trwa porażenie nerwu twarzowego?

Około 80 proc. pacjentów po upływie okresu od kilku tygodni do kilku miesięcy całkowicie odzyskuje utracone funkcje neurologiczne. Pewną wartość rokowniczą może mieć badanie elektromiograficzne (EMG) – wynik wykazujący postępujące odnerwienie, po 10 dniach wskazuje na zwyrodnienie aksonalne oraz długi okres opóźnienia (wynoszący najczęściej ok. 12 tygodni), zanim rozpocznie się proces regeneracji, która może być niezupełna. Zdecydowanie najbardziej korzystnym rokowniczo objawem jest niepełne porażenie Bella w pierwszym tygodniu objawów chorobowych.

Leczenie porażenia nerwu twarzowego sterydami

Wybór stosowanej terapii porażenia nerwu twarzowego zależy od występującej przyczyny porażenia nerwu twarzowego i czasu, jaki upłynął od pojawienia się dolegliwości. Największą skuteczność wykazuje leczenie zastosowane w ciągu pierwszych kilku dni od wystąpienia objawów. Jeśli porażenie spowodowane jest obecnością innego schorzenia, stosuje się leczenie celowane na chorobę podstawową (np. leczenie chirurgiczne w nowotworach ślinianki przyusznej). W najczęściej występującym porażeniu Bella, rekomendowanym postępowaniem jest doustne podawanie glikortykosteroidów, które działają przeciwzapalnie, przeciwbólowo i powodują zmniejszenie nasilenia obrzęku nerwu twarzowego.

Glikokortykosteroidy (GKS) stosowane w malejących dawkach u chorych z porażeniem Bella mogą skrócić okres powrotu do zdrowia i w umiarkowanym stopniu polepszyć odległy wynik funkcjonalny. Bardzo rzadko wykonuje się chirurgiczne odbarczenie nerwu twarzowego w jego kanale kostnym.

Leczenie domowe, sposoby na ochronę oczu

W leczeniu objawowym stosuje się ponadto krople nawilżające do oczu (pot. sztuczne łzy) oraz taśmę (lub plastry) zamykającą powieki górne, zapobiegając tym samym wysychaniu rogówki oka w nocy.

Jeśli porażenie spowodowane jest infekcją wirusową, oprócz glikokortykosteroidów czasami stosuje się leki przeciwwirusowe. Część wyników badań wskazuje jednak, że stosowanie dodatkowo acyklowiru (leku przeciwwirusowego) nie przynosiło wymiernych korzyści. W infekcji bakteryjnej leczenie polega na podawaniu antybiotyków aktywnych wobec drobnoustrojów wywołujących zakażenie.

Dodatkowo, w celu poprawy przewodzenia impulsów nerwowych stosowane są preparaty witamin z grupy B: witaminy B₁, B₆, B₁₂.

Istotną rolę w procesie leczniczym porażenia nerwu twarzowego odgrywa pielęgnacja, by nie dopuścić do wysychania i uszkodzenia rogówki, a wtórnie – zakażenia w obrębie gałki ocznej. Należy chronić oko przed wiatrem oraz zanieczyszczeniami poprzez noszenie opatrunku lub opaski po stronie porażonej części twarzy, bądź stosowanie sterylnych maści na okres nocy. Konieczne jest nawilżanie oka za pomocą soli fizjologicznej, czy preparatów zastępujących łzy (tzw. sztuczne łzy).

Czytaj również: Plastry rozgrzewające – działanie, zastosowanie, środki ostrożności

Rehabilitacja i ćwiczenia

Niezależnie od innych metod leczenia, duże znaczenie ma stosowanie zabiegów rehabilitacyjnych kilka razy dziennie. Do podstawowych metod należą masaże i ćwiczenia ruchowe części twarzy objętych porażeniem, wykonywane w pozycji umożliwiającej pełne rozluźnienie mięśni twarzy. Zastosowanie znajdują również zabiegi rozgrzewające (lampa Solux, okłady borowinowe), elektrostymulacja, jonoforeza, czy biostymulacja laserowa.

Jakie jest rokowanie w porażeniu nerwu twarzowego?

W większości przypadków dysfunkcja nerwu twarzowego ustępuje całkowicie w okresie kilku tygodni do kilku miesięcy. Jednakże w niektórych przypadkach asymetria twarzy nie ustępuje mimo leczenia. Zwykle odczuwanie smaku powraca zanim powróci funkcja mięśni mimicznych. Do czynników wpływających na rokowanie porażenia nerwu twarzowego należą:

• stopień uszkodzenia nerwu,
• czas od wystąpienia objawów do rozpoczęcia leczenia,
• wiek pacjenta.

Powrót do pełnej sprawności jest bardziej prawdopodobny, jeśli nie doszło do pełnego porażenia nerwu twarzowego.