Borowik szatański – jak rozpoznać, występowanie, objawy zatrucia, czym różni się od prawdziwka

Borowik szatański – od niedawna krwistoborowik szatański

Krwistoborowik szatański (Rubroboletus satanas (Lenz) Kuan Zhao & Zhu L. Yang) należy do rodzaju Rubroboletus, zaliczanego do rodziny borowikowatych (Boletaceae). Pierwsza część nazwy „rubro” oznacza w języku łacińskim kolor czerwony (ruber) i odnosi się do charakterystycznego wybarwienia spodniej strony kapelusza tego rodzaju grzybów.

Pierwotną polską nazwę „borowik szatański” nadała w latach trzydziestych XX wieku Alina Skirgiełło, jednak w 2021 roku Komisja ds. Polskiego Nazewnictwa Grzybów Polskiego Towarzystwa Mykologicznego wydała rekomendację, w której zalecono zmianę nazwy z „borowik szatański” (Boletus satanas) na „krwistoborowik szatański” (Rubroboletus satanas (Lenz) Kuan Zhao & Zhu L. Yang), przy czym potocznie wciąż najczęściej stosowana jest nazwa pierwotna.

Borowik szatański – jeden grzyb, wiele nazw

Borowik szatański posiada liczne nazwy ludowe. W literaturze spotkać można takie określenia, jak: grzyb szatański, grzyb krwisty, grzyb diabelny (również diabeł, diablik i diabelnik), grzyb truciciel, a nawet smoczy łeb. Natomiast najczęściej borowik szatański określany jest po prostu „szatanem” (również „grzybem szatanem”).

Należy tu jednak podkreślić, że określenie „szatan” lub „szatański grzyb” funkcjonuje w odniesieniu do różnych grzybów. Specjaliści uważają, że używa się tych potocznych określeń w stosunku do nawet 2/3 grzybów z rodziny borowikowatych, przy czym nie zawsze (ze względu na częste pomyłki lub niewiedzę) określenia te odnoszą się do grzybów trujących.

Borowik szatański – naprawdę duży grzyb

Borowik szatański jest grzybem o znacznych rozmiarach, dorasta do 15 centymetrów wysokości, a kapelusz borowika szatańskiego osiąga średnicę nawet 30 centymetrów (choć najczęściej jest to 10-25 centymetrów). Niektórzy specjaliści uważają borowika szatańskiego za największego w Europie przedstawiciela borowikowatych.

Trzon borowika szatańskiego (u młodych osobników charakterystycznie beczułkowaty) uważany jest za jeden z najmasywniejszych trzonów wśród wszystkich borowików. Posiada intensywnie czerwoną lub karminową barwę (często cecha ta opisywana jest jako czerwony lub purpurowy trzon), często z przebarwieniami w kolorze żółtym.

W Górach Kaczawskich występuje ponadto forma odbarwiona borowika szatańskiego Rubroboletus satanas f. crataegi, która charakteryzuje się całkowitym lub częściowym brakiem barwnika zarówno w tkankach kapelusza, jak i w trzonie. Ze względu na niespecyficzny dla borowika szatańskiego kolor, odmiana ta jest często mylona z innymi gatunkami.

Borowik szatański – jak rozpoznać?

Kapelusz borowika szatańskiego jest pokryty matową – często popękaną lub zniekształconą – skórką (która nie oddziela się od miąższu) w odcieniach białawym, żółtawym, popielatym lub beżowym, która po naciśnięciu przyjmuje kolor brązowawo-ochrowy.

Charakterystyczne dla borowika szatańskiego są ulokowane na spodniej stronie kapelusza rurki, początkowo żółtawe, jednak z czasem nabierające czerwonawego (krwistoczerwonego) koloru. U starych egzemplarzy rurki nabierają barwy brązowo-oliwkowej. Uszkodzone lub uciśnięte rurki po pewnym czasie sinieją.

Miąższ borowika szatańskiego jest zwarty u młodych grzybów, u starszych zdecydowanie gąbczasty, w kolorze przypominającym barwę skórki. Błękitnieje po kontakcie z powietrzem. Zmiana barwy następuje zarówno w przypadku przecięcia, jak i zgniecenia (zmiażdżenia) struktury.

Jakie grzyby można pomylić z borowikiem szatańskim?

Borowik szatański może zostać pomylony z takimi gatunkami borowików, jak:

• borowik żółtopory (Caloboletus calopus) – pospolity gatunek rosnący na glebach kwaśnych i osiągający znacznie mniejsze rozmiary. Cechuje go węższy trzon oraz brak nieprzyjemnego zapachu. Dodatkowo, gatunek ten rośnie na terenach górskich, na glebach kwaśnych;
• borowik purpurowy (Rubroboletus rhodoxanthus) – rzadki gatunek o żółtym miąższu i intensywnym sinieniu kapelusza;
• borowik LeGalowej (Rubroboletus legaliae) – gatunek o specyficznym orzechowym zapachu miąższu i ciemniejszym kapeluszu;
• krwistoborowik świerkowo-jodłowy (Rubroboletus rubrosanguineus) – znany też jako borowik orawski. Występuje w lasach iglastych i charakteryzuje go wyraźny, grzybowy zapach.

Grzyb szatan – wątpliwości i nieporozumienia

Często pojawiają się pytania, czy borowik szatański nie może zostać pomyłkowo zebrany jako borowik szlachetny (grzyb jadalny, w pełni bezpieczny przy spożyciu nawet w dużych ilościach), bowiem w takim przypadku zjedzenie większej ilości grzybów może być bardzo groźne.

Pomyłka jest jednak mało prawdopodobna. Borowik szlachetny nie zmienia koloru w trakcie krojenia, jego siateczka jest biała, a zapach przyjemny i lekko orzechowy nawet u starszych egzemplarzy. Ponadto miąższ borowika szlachetnego (podobnie jest jego trzon) jest jaśniejszy niż u grzyba szatańskiego.

Ponadto w obiegowej opinii, powielanej przez znaczną część grzybiarzy, pojęcie „szatan” (oraz „grzyb szatan”) odnosi się do zupełnie innego gatunku grzyba. Jednak goryczak żółciowy (Tylopilus felleus), bo nim mowa, posiada co prawda intensywnie gorzki smak, jednak nie jest trujący.

Borowik szatański – trująca muskaryna

Borowik szatański zaliczany jest do grzybów trujących, szczególnie jeśli jest spożywany w stanie surowym. Wyodrębniono w jego składzie m.in. muskarynę, trujący alkaloid występujący w wielu grzybach, m.in. w muchomorze czerwonym oraz w lejkówkach i strzępiakach.

Muskaryna jest parasympatykomimetykiem. Pobudza układ parasympatyczny (układ przywspółczulny) odpowiedzialny za odpoczynek organizmu i poprawę trawienia. Działa około pół godziny po spożyciu, a jej dawkę śmiertelną określono na 0,3–0,5 grama. Odtrutkę wobec muskaryny stanowi atropina.

Zatrucie muskaryną wywołuje przede wszystkim objawy ze strony układu pokarmowego: wymioty, mdłości, biegunkę, ślinotok. Może również wystąpić łzawienie oczu i związane z tym rozmycie obrazu oraz trudności z oddychaniem. Objawy utrzymują się około 2 godzin, a przypadki śmiertelnego zatrucia (wbrew obiegowej opinii) zdarzają się bardzo rzadko i związane są z silną reakcją na zatrucie – zapaścią układu oddechowego albo zawałem serca.

Specjaliści uważają, że borowik szatański zawiera zbyt niską dawkę muskaryny, by wywołać silne efekty zatrucia. Przyjmuje się, że (podobnie jak w przypadku wielu innych grzybów trujących) za efekt toksyczny odpowiadają również inne toksyny występujące w miąższu. Kilka lat temu badania wykazały obecność bolesatyny – glikoproteiny o potencjalnie cytotoksycznym działaniu, odpowiedzialnej za poważne dolegliwości żołądkowo-jelitowe jak wymioty i biegunki o dużym nasileniu.

Borowik szatański – objawy zatrucia borowikiem szatańskim

Borowik szatański jest grzybem trującym, a objawy zatrucia jego spożycia przeważnie obejmują dolegliwości ze strony układu pokarmowego. Najczęściej występują: bóle brzucha, nudności oraz intensywne wymioty oraz/lub biegunki. Objawami zatrucia (choć znacznie rzadziej występującymi) mogą być też skurcze łydek i/lub innych mięśni oraz wzmożone pragnienie.

W przypadku spożycia bardzo dużych ilości grzyba mogą wystąpić: bóle głowy, problemy z widzeniem, a nawet halucynacje, zaburzenia neurologiczne i obfita potliwość. W ekstremalnych przypadkach może nastąpić znaczny spadek ciśnienia, a nawet zapaść organizmu.

Borowik szatański – co zrobić w przypadku zatrucia borowikiem szatańskim?

Przede wszystkim w przypadku wystąpienia zatrucia po spożyciu borowika szatańskiego trzeba jak najszybciej wywołać wymioty u chorego. Ponieważ stanowiące objaw zatrucia nudności nie muszą przejść w wymioty, należy te ostatnie sprowokować jak najszybciej, nie czekając czy wystąpią samodzielnie na skutek zatrucia. Zwymiotowanie niestrawionych resztek zapobiegnie wchłanianiu się toksycznych substancji do krwioobiegu.

Następnie należy niezwłocznie zawiadomić pogotowie lub zgłosić się do szpitala/lekarza. Jeśli to możliwe, należy zabrać ze sobą resztki posiłku zawierającego grzyby, co pozwoli potwierdzić lub wykluczyć zatrucie „szatanem”.

Ze zgłoszeniem się po pomoc medyczną nie należy czekać. Groźne dla zdrowia oraz życia mogą okazać się próby samodzielnego odtrucia organizmu (np. picie ziół) lub wypijanie wody w celu „wypłukania” toksyn. W rzeczywistości w obu przypadkach może paradoksalnie dojść do nasilonego wchłaniania toksyn. Dzieje się tak, ponieważ zioła mogą poprawić trawienie (znosząc jednocześnie bóle i kurcze jelit), a woda zminimalizować uczucie mdłości i zapobiec wymiotom.

Borowik szatański – trujący, ale chroniony

Borowik szatański jest gatunkiem termofilnym (preferuje ciepłe stanowiska), występującym tylko na glebach wapiennych w niezbyt gęstych lasach liściastych, jak buczyny czy buczyny storczykowe. Borowiki szatańskie spotykane są najczęściej pod takimi drzewami, jak: buk pospolity, dąb szypułkowy czy grab pospolity.

Sama lista stanowi pełen rejestr gatunków zagrożonych (wraz z klasyfikacją), opracowany przez Instytut Botaniki im. prof. W. Szafera Polskiej Akademii Nauk w Krakowie.

Borowik szatański, otrzymując status E, został uznany za gatunek mocno zagrożony wymarciem, którego przetrwanie jest mało prawdopodobne. Z tego powodu zabronione jest jakiekolwiek uszkadzanie oraz niszczenie jego stanowisk.