Trypofobia – lęk przed dziurami. Przyczyny, objawy, leczenie

Na czym polega trypofobia?

Termin trypofobia pochodzi od greckich słów „trypo” – drążyć (np. dziurę) oraz „fobos” – strach. Trypofobia jest nie tyle lękiem przed wgłębieniami, urwiskami czy dziurami w powszechnym tego słowa znaczeniu – osoby cierpiące na trypofobię nie boją się np. studni czy studzienek kanalizacyjnych, za to odczuwają lęk przed skupiskami niewielkich dziur, a w ostrych przypadkach fobii – także przed regularnymi, powtarzalnymi wzorami o dużym kontraście, takimi jak ubrania w kropki.

Trypofobia (lęk przed dziurami) nie jest uznaną jednostką chorobową i nie figuruje w Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych, chociaż pojawiały się badania opisujące przypadki ciężkiej postaci tej dolegliwości. Wielu uczonych podważa status trypofobii jako rzeczywistej fobii, argumentując, że mowa jest raczej o fenomenie internetowym i wpływie sugestii – pojęcie „trypofobia” zostało po raz pierwszy użyte w 2005 roku, na anglojęzycznym forum, a obrazy, które miały uruchamiać fobię, stały się bardzo popularne i szeroko dystrybuowane po sieci.

Należy pamiętać, że fobie należą do zaburzeń nerwicowych i charakteryzują się uporczywym lękiem przed specyficznymi obrazami, dźwiękami, wydarzeniami czy przedmiotami. Aby stwierdzić, ze dana osoba cierpi na fobię, lęk musi być irracjonalny oraz znacząco utrudniać funkcjonowanie. Lęk fobiczny może być nabyty, na zasadzie powiązania danego obiektu z niebezpieczeństwem (np. po wypadku z udziałem motocyklu pacjent boi się odgłosów wydawanych przez ten pojazd), może jednak nie mieć wyraźniej przyczyny. Spekuluje się, że popularne fobie mają znaczenie ewolucyjne i funkcję przystosowawczą – np. wrodzony lęk przed pająkami pomaga w unikaniu potencjalnie jadowitego ukąszenia.

Badania wskazują, że aż 16% ludzi odczuwa dyskomfort na widok skupisk dziur czy otworów. Jednakże zdecydowana większość tej grupy nie cierpi na fobię w klinicznym tego słowa znaczeniu. Warto również podkreślić, że wiele „trypofobicznych” obrazów, które można znaleźć w internecie, zostało przerobione w taki sposób, aby wywoływać uczucie niepokoju, co utrudnia ewentualną diagnostykę zjawiska.

Trypofobia – przyczyny

Z uwagi na skomplikowaną naturę trypofobii, trudno określić jej dokładne przyczyny.

Problem polega przede wszystkim na tym, że terminem trypofobia najczęściej określa się dyskomfort lub uczucie obrzydzenia, które odczuwa część populacji po zetknięciu z obrazem otworów, a nie rzeczywisty nieproporcjonalnie silny lęk przed dziurami. Przypadków poważnych zaburzeń fobicznych jest niewiele.

Nie ma jednoznacznego dowodu na to, że jakiekolwiek fobie są wrodzone i nabyte w toku ewolucji człowieka. Istnieją tego typu hipotezy, jednak wiele badań wykazało, że dzieci w wieku przedszkolnym (3-6 lat) nie boją się potencjalnie niebezpiecznych zwierząt (takich jak węże czy pająki), jeśli nie zostały wcześniej nauczone, że są one czymś groźnym. Badania potwierdzające tezę o wrodzonej awersji zazwyczaj były wykonywane na jeszcze młodszych dzieciach, poniżej pierwszego roku życia, mierząc reakcje za pomocą śledzenia m. in. pulsu i rozszerzenia źrenic. Niemowlęta również nie reagują na obrazy niebezpiecznych zwierząt w sposób, który można by jednoznacznie odczytać jako sygnał, że dziecko jest zaniepokojone. Nie jest jednak wykluczone, że taka zależność może istnieć.

Jeśli uznamy, że trypofobia rzeczywiście ma podstawy w podłożu ewolucyjnym, skupiska dziur mogą przypominać zmiany chorobowe, gniazda owadów lub wzory, którymi pokryte są jadowite zwierzęta. Trypofobię czasami nazywa się także lękiem przed dziurami w ciele i wiele przerobionych zdjęć pojawiających się na stronach powiązanych z tym schorzeniem ukazuje właśnie dziury w ludzkim ciele. To z kolei może mieć związek z powszechnie występującymi pasożytami z rejonu tropikalnej Afryki, których larwy rozwijają się właśnie w ciałach ssaków. Cordylobia anthropophaga (tumba lub mango fly) to powszechny pasożyt, współcześnie infekujący głównie bezpańskie lub dzikie zwierzęta. W ciele zakażonego psa czy kota mogą rozwijać się nawet setki larw. W ciałach ssaków składają jaja także inne gatunki much, na przykład gzowate. Inną, podobną chorobą pasożytniczą jest tungoza, powodowana przez pchłę piaskową i również występująca w rejonach tropikalnych. Pchła piaskowa atakuje głównie stopy i ręce, powodując owrzodzenie i zapalenie w miejscu pasożytowania. Rejony zainfekowane licznymi pasożytami mogą przypominać skupiska dziur.

Możliwe jest, że nawet jeśli trypofobia nie jest mechanizmem powstałym w wyniku ewolucji, może być nabytą awersją poprzez skojarzenia z pasożytami. Tłumaczy to, czemu wiele osób odczuwa obrzydzenie na widok „trypofobicznych obrazów”, ale niekoniecznie lęk.

Istnieje jedno badanie sugerujące, że trypofobia może być skojarzona z lękiem społecznym, poprzez skojarzenie skupisk otworów z ludzkimi źrenicami. Jako że patrzenie rozmówcy w oczy jest ogólnie przyjętą normą, trypofobia miałaby być powodowana przez powiązanie ciemnych otworów ze stresem czy lękiem. I rzeczywiście, osoby z fobią społeczną osiągały wyższe wyniki w testach mierzących poziom trypofobii. Prócz osób z lękiem społecznym, trypofobia częściej występuje u kobiet, osób z zaburzeniami afektywnymi dwubiegunowymi oraz zespołem lęku uogólnionego.

Objawy trypofobii

Głównym objawem trypofobii jest awersja do skupisk małych otworów.

Trypofobia, jako że nie jest uznawana za jednostkę chorobową, nie jest diagnozowana klinicznie. Może być uznawana jedynie za jedną z fobii specyficznych. Jednakże istnieją narzędzia stosowane do określania poziomu trypofobii. Do najbardziej miarodajnych należy trypophobia questionnaire (TQ), którego celem jest określenie poziomu awersji wobec obrazów mogących uaktywnić trypofobię. Osoba badana proszona jest o określenie, ile sekund wyświetlana była konkretna grafika (neutralna lub zawierająca widok dziur). Im wyższa rozbieżność pomiędzy zdolnością podania poprawnej odpowiedzi w przypadku obraz neutralnego a obrazami trigerującymi fobię, tym wyższy wynik na skali trypofobii. Trypofobia powoduje więc rozkojarzenie, czy to z powodu lęku, czy innych negatywnych odczuć.

Typowe symptomy trypofobii, pojawiające się w odpowiedzi na obrazy skupisk dziur:

• niepokój;
• obrzydzenie;
• lęk;
• gęsia skórka;
• problemy z koncentracją;
• chęć uniknięcia styczności z tego typu obrazami w przyszłości.

Zdjęcia przedstawiające widok skupiska dziur w ciele wywołują zazwyczaj mocniejszą reakcję psychologiczną.

Trypofobia na tyle posunięta, aby mogła zostać uznana za rodzaj fobii specyficznej, zdarza się rzadko. Umiarkowana trypofobia może dawać takie objawy jak silne obrzydzenie i nudności, uczucie swędzenia na skórze czy lęk. Wydaje się, że nasilona, utrudniająca funkcjonowanie trypofobia najczęściej diagnozowana jest u dzieci w wieku szkolnym.

Osoby z silną trypofobią mogą odczuwać lęk nawet na widok porów w chlebie czy dziur w serze, wanny wypełnionej pianą, a także wszelkich obiektów w kropki czy cętki. Tego rodzaju trypofobia może objawiać się napadami paniki, z silną reakcją organizmu na lęk – pojawić się może kołatanie serca, nadmierne pocenie się, suchość w ustach, nudności i wymioty, ból głowy itd. Chory za wszelką cenę pragnie unikać zetknięcia z obiektami, które wywołują u niego trypofobię.

Z powstaniem fobii mogą wiązać się też kolejne problemy. Osoby z silną trypofobią wykazują wiele objawów depresyjnych, a także zespołu lęku uogólnionego. Dzieci, u których zdiagnozowano trypofobię jako fobię specyficzną, mają problemy ze snem (zwykle cierpią na bezsenność), borykają się z innymi rodzajami lęków (np. lękiem separacyjnym) czy fobią społeczną.

Jak leczyć trypofobię?

Nie leczy się trypofobii, która nie powoduje problemów w normalnym funkcjonowaniu lub nie obniża komfortu życia.

W przypadku nasilonej fobii utrudniającej codzienne funkcjonowanie, stosuje się farmakoterapię – przede wszystkim leki obniżające poziom lęku, takie jak antydepresanty z grupy SSRI (sertralina, fluoksentyna), antagonisty receptora alfa₂ (mianseryna) czy inhibitory zwrotnego wychwytu serotoniny i noradrenaliny (wenlafaksyna).

Zaleca się także terapię poznawczo-behawioralną oraz odwrażliwianie. Terapia poznawczo-behawioralna pomaga osobie cierpiącej na fobię odkrywać i kwestionować swoje przekonania poprzez ćwiczenia behawioralne. Wykorzystuje w tym terapię poznawczą, która polega na badaniu myśli i emocji, oraz terapię behawioralną, która sprawdza, jak dane bodźce (zewnętrzne lub wewnętrzne) wypływają na działanie.

Leczenie trypofobii opiera się na założeniu, że myśli, uczucia i działania są ze sobą powiązane, a negatywne myśli i emocje mogą się wzajemnie wzmacniać, powodując pogłębianie się problemu. Głównym celem tego podejścia terapeutycznego jest umożliwienie osobie cierpiącej na fobię powstrzymanie ataków lękowych w zarodku oraz dostarczenie jej wiedzy i narzędzi do dalszej pracy nad całkowitym wyzdrowieniem.

Z kolei odwrażliwianie polega na zachęcaniu osoby z fobią do wielokrotnego stawiania czoła przedmiotowi lub sytuacji, która wywołuje u niej niepokój. Odwrażliwianie lub inaczej terapia ekspozycyjna jest niezbędnym elementem podejścia poznawczo-behawioralnego gdy chodzi o leczenie fobii.

Odwrażliwianie opiera się na teorii uczenia się, w szczególności na modelach uczenia się hamującego. Zgodnie z teorią uczenia się, wygaśnięcie strachu jest formą uczenia się asocjacyjnego. Gdy dana osoba wielokrotnie konfrontuje się z bodźcem wywołującym strach i nie powoduje to wystąpienia strasznych konsekwencji, oczekiwania dotyczące danego bodźca zostają zmienione.

Jednakże, teoria uczenia się hamującego sugeruje, że pierwotny związek zagrożenia (czyli fobia) nie jest wymazywany przez nowy proces uczenia się (odwrażliwianie). Zamiast tego bodziec wywołujący fobię (tu – dziury) staje się niejednoznaczny i zawiera dwa znaczenia, które zarówno żyją w pamięci pacjenta, jak i konkurują o dominację. Oznacza to, że strach może powrócić nawet po pomyślnym zakończeniu leczenia i że wzorce reakcji muszą być regularne utrwalane przez pacjenta samodzielnie.