Depresja ciążowa – przyczyny i objawy. Jak leczy się depresję w ciąży?

Czym jest depresja?

Depresja jest zespołem zaburzeń nastroju (afektu), który w znaczący sposób ogranicza aktywność osoby chorej, a z czasem doprowadza do upośledzenia jej funkcjonowania w niemal wszystkich sferach życia codziennego.

Depresja jest jedną z najczęściej występujących chorób na świecie – według Światowej Organizacji Zdrowia cierpi na nią 350 milionów ludzi, z czego w Polsce – 1,5 miliona. Liczba zdiagnozowanych przypadków rośnie każdego roku.

Depresja występuje u ludzi w każdym wieku. Może rozwinąć się u osób, które doświadczyły traumatycznych doświadczeń (mówi się wówczas o depresji egzogennej), jak i u tych, które nie przeżyły żadnych szczególnych, życiowych trudności (depresja endogenna). Na depresję mogą zachorować młode matki (depresja poporodowa), a także – choć nieco rzadziej – kobiety w trakcie ciąży.

Depresja w ciąży – epidemiologia

Różne źródła różnie szacują częstość występowania depresji w ciąży. Według niektórych z nich choroba dotyka nawet 20% przyszłych matek [1], [2] i najczęściej występuje w pierwszym i drugim trymestrze. Według innych, u 16% kobiet w ciąży występują jedynie niektóre objawy choroby, a u 5% można zdiagnozować tzw. „dużą depresję” [3].

Wystąpienie depresji w ciąży znacząco zwiększa ryzyko wystąpienia depresji poporodowej.

Przyczyny depresji w ciąży

Mimo przeprowadzenia wielu badań wciąż nie można jednoznacznie odpowiedzieć na pytanie, jakie są przyczyny występowania depresji, również tej w ciąży. W wielu pracach wskazuje się zarówno na uwarunkowania genetyczne, zaburzenia stężenia poszczególnych neuroprzekaźników w mózgu czy zaburzenia hormonalne, jak i na wpływ środowiska czy pewną podatność związaną z konkretnymi cechami osobowości.

Jednocześnie znane są już pewne czynniki ryzyka wystąpienia depresji w ciąży, czyli czynniki, które zwiększają prawdopodobieństwo rozwinięcia się choroby u niektórych kobiet. Są to:

• przebyty wcześniej epizod zaburzeń afektywnych,
• młody wiek ciężarnej (choć według niektórych źródeł czynnikiem zwiększającym ryzyko depresji jest dojrzały wiek [6]),
• brak wsparcia społecznego,
• samotność,
• wielodzietność,
• ambiwalentny stosunek do ciąży,
• zły status socjoekonomiczny,
• negatywne przeżycia,
• konflikty małżeńskie,
• gorszy stan ogólnego zdrowia [4].

Inne czynniki to: odczuwanie lęku związanego bezpośrednio z ciążą (np. lęk o jej przetrwanie, obawy przed porodem), brak pracy zawodowej bądź pracowanie w zawodzie niewymagającym wychodzenia z domu [5], bycie w nieplanowanej lub niechcianej ciąży, doświadczanie przemocy w okresie dzieciństwa, niski poziom wykształcenia, nadużywanie substancji psychoaktywnych, a także palenie papierosów [2] oraz negatywne doświadczenia związane z przebiegiem poprzedniej ciąży, w tym utrata ciąży [6], [7].

Depresja w ciąży – objawy

Objawy depresji w ciąży nie różnią się szczególnie od symptomów choroby występujących w innych okresach życia. Należą do nich [8]:

• obniżony nastrój występujący niemal codziennie przez większą część dnia, na co wskazują bądź subiektywne skargi (np. poczucie smutku lub pustki), bądź obserwacje innych osób (np. ciężarna wydaje się bliska płaczu);
• znacznie zmniejszone zainteresowania i odczuwanie przyjemności związane ze wszystkimi lub niemal wszystkimi czynnościami wykonywanymi niemal codziennie przez większą część dnia (skargi subiektywne lub obserwacje innych osób);
• znaczny ubytek masy ciała bez odchudzania lub jej przyrost (trudny do zdiagnozowania u kobiet w ciąży z uwagi na naturalne przyrosty związane z ciążą), ewentualnie niemal codzienny spadek łaknienia lub jego przyrost;
• zaburzenia snu – bezsenność lub nadmierna senność;
• podniecenie lub spowolnienie psychoruchowe występujące niemal codziennie (zauważane przez innych);
• uczucie zmęczenia lub braku energii niemal codziennie;
• poczucie własnej bezwartościowości lub nadmiernej czy nieproporcjonalnej winy (niekiedy urojenia winy) niemal codziennie;
• zmniejszona sprawność myślenia i upośledzenie skupienia uwagi lub trudności w podejmowaniu decyzji niemal każdego dnia;
• nawracające myśli o śmierci, nawracające myśli samobójcze bez konkretnego planu, podejmowanie prób samobójczych bądź obmyślanie planu popełnienia samobójstwa.

Jeśli pięć z wyżej wymienionych objawów występuje przez co najmniej dwa tygodnie i jeśli co najmniej jednym z tych symptomów jest obniżony nastrój albo utrata zainteresowań lub odczuwania przyjemności, można mówić o epizodzie dużej depresji (według DSM-V).

U kobiet w ciąży mogą występować również objawy związane z samą ciążą: niechęć do dziecka, lęk przed porodem i koniecznością opiekowania się noworodkiem, unikanie myślenia o dziecku, odwlekanie kompletowania wyprawki, wyrzuty sumienia z powodu bycia „złą matką”.

Depresja w ciąży – diagnozowanie

Od stycznia 2019 roku w Polsce obowiązują nowe standardy opieki okołoporodowej, w których znalazły się zapisy dotyczące badań przesiewowych w kierunku depresji u kobiet w ciąży i po porodzie. Zgodnie z wytycznymi kobieta w ciąży powinna być dwukrotnie poddana badaniu w kierunku depresji – między 11. a 14. tygodniem ciąży, a następnie między 33. a 37. tygodniem.

Badanie, dzięki któremu można zdiagnozować depresję w ciąży, to prosty test (skala depresji Becka), który składa się z 21 pytań. Pacjentka musi tylko wybrać z grupy twierdzeń te, które najbardziej odzwierciedlają jej sytuację i samopoczucie. Dzięki tak prostemu narzędziu można skierować potrzebujące pomocy kobiety do psychiatry i psychologa.

Oczywiście jeśli kobieta w ciąży zauważa u siebie objawy depresji, nie musi czekać na kolejną konsultację lekarską, aby potwierdzić swoje przypuszczenia. W takim przypadku warto udać się do psychiatry bez skierowania ginekologa, czyli tylko na podstawie własnej obserwacji.

Nieleczona depresja – wpływ na dziecko

Według niektórych źródeł leczenie depresji w ciąży nie zawsze jest potrzebne, ponieważ w wielu przypadkach ustępuje ona samoistnie [1]. Do tego stanowiska należy jednak podchodzić z dużą ostrożnością. Jak bowiem wynika z wielu badań, nieleczona depresja w ciąży może mieć poważny wpływ na dziecko.

Precyzując, obecnie wiadomo, że:

• depresja w ciąży znacząco zwiększa ryzyko przedwczesnego porodu (nieleczące się kobiety są narażone na wystąpienie przedwczesnych skurczów 1,5 razy bardziej niż te, które nie chorują na depresję);
• silne objawy depresji w ciąży znacząco zwiększają ryzyko niskiej wagi urodzeniowej u dziecka (ryzyko jest większe o od 1,4 do 2,9 razy w krajach nierozwiniętych i 1,2 razy większe w USA);
• depresja w ciąży zwiększa ryzyko wystąpienia u dziecka zaburzeń neurologicznych, które przekładają się na gorszy rozwój poznawczy i motoryczny, lękliwy temperament i negatywne podejście do nowości w pierwszym roku życia, problemy behawioralne i emocjonalne, a nawet szybkość przetwarzania bodźców w wieku dojrzewania;
• depresja w ciąży negatywnie wpływa na zdrowie psychiczne dziecka;
• depresja w okresie ciąży może zwiększyć ryzyko wystąpienia u dziecka ADHD.

Ponadto w badaniach stwierdzono, że objawy depresji – lęk i obniżenie nastroju, mają wpływ na aktywność płodu, wzór jego snu oraz ruchliwość (co oznacza, że nastrój ciężarnej ma wpływ na rozwój ośrodkowego układu nerwowego płodu) [9], [10], [11], [12].

Jak leczyć depresję w ciąży?

Objawy depresji w ciąży powinny skłonić przyszłą mamę do odwiedzenia psychiatry oraz psychologa. Leczenie depresji może odbywać się bowiem na dwa sposoby – farmakologicznie i przy pomocy psychoterapii lub jedynie poprzez psychoterapię.

Zażywanie leków przeciwdepresyjnych – farmakoterapia w ciąży

Depresję o lekkim nasileniu można leczyć przy pomocy psychoterapii, jeśli natomiast objawy są średnio lub mocno nasilone (np. występują myśli samobójcze), konieczna jest również farmakologia.

Stosowane w ciąży preparaty antydepresyjne to leki z grupy selektywnych inhibitorów wychwytu zwrotnego serotoniny (SSRI) lub inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny i noradrenaliny (SNRI).

Psychoterapia w ciąży

Obecnie najbardziej polecaną formą terapii w przypadku zaburzeń nastroju jest terapia poznawczo-behawioralna. W trakcie kolejnych sesji przyszła mama uczy się właściwie interpretować różne życiowe sytuacje i odpowiednio na nie reagować, dzięki czemu zmniejsza się u niej poziom lęku. Terapia poznawczo-behawioralna koncentruje się na „tu i teraz” – w trakcie spotkań z psychoterapeutą nie rozpamiętuje się zdarzeń z przeszłości. Należy również wiedzieć, że jest to terapia krótkoterminowa – najczęściej kończy się po około dwudziestu spotkaniach.

Inne metody leczenia depresji w ciąży – elektrowstrząsy

Depresję w ciąży można leczyć również przy pomocy elektrowstrząsów. Terapia ta zupełnie niesłusznie budzi społeczny lęk – obecnie jest ona jedną z najbezpieczniejszych i najskuteczniejszych metod leczenia zaburzeń afektywnych. Według wielu specjalistów elektrowstrząsy mają przewagę nad farmakoterapią, ponieważ mają znikomy wpływ na dziecko [13], [14], [15].

Leczenie depresji w ciąży przy pomocy elektrowstrząsów odbywa się w znieczuleniu ogólnym. Zabieg trwa zaledwie kilkadziesiąt sekund i – o czym koniecznie należy wspomnieć – w ogóle nie przypomina dramatycznych scen rodem z filmu „Lot nad kukułczym gniazdem”.

Leki antydepresyjne a ryzyko wystąpienia wad rozwojowych

Leczenie depresji przy pomocy elektrowstrząsów nie jest jeszcze w Polsce szczególnie popularne. Chorym ciężarnym najczęściej zaleca się psychoterapię oraz – w niektórych przypadkach, przepisuje się leki antydepresyjne. I tutaj pojawia się pytanie: czy preparaty te mogą mieć negatywny wpływ na dziecko?

Badania nad szkodliwym wpływem antydepresantów na płód przynoszą sprzeczne wyniki – niektóre wskazują na zwiększone ryzyko wystąpienia u dziecka różnego typu wad, inne takich zależności nie potwierdzają. To wyjaśnia, dlaczego chorującym na depresję pacjentkom najczęściej zaleca się odstawienie leków antydepresyjnych przed zajściem w ciążę, a jeśli zachorowały dopiero w czasie ciąży – wypróbowanie psychoterapii.

W sytuacjach, w których nieleczona depresja stanowi duże zagrożenie dla matki, a tym samym i dziecka, leki są oczywiście niezbędne. Obecnie za najbardziej bezpieczne dla rozwijającego się płodu oraz samej kobiety uważa się SSRI (selektywne inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny) oraz SNRI (selektywne inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny i noradrenaliny). Są to jednocześnie preparaty najczęściej przepisywane – poza paroksetyną, która istotnie zwiększa ryzyko powstawania wad serca u dzieci [17].

Zdecydowanie rzadziej depresję w ciąży leczy się przy pomocy trójpierścieniowych leków przeciwdepresyjnych (TLPD), mimo że większość badań nie wykazuje związku między tego typu preparatami a ryzykiem malforacji (wad) u płodu [16].