Niedobór żelaza – przyczyny, objawy, leczenie

Niedokrwistość z niedoboru żelaza

Ciągłe zmęczenie, osłabienie, bladość skóry, bóle głowy – to tylko niektóre objawy niedokrwistości, która popularnie nazywana jest anemią. Przyczyny dolegliwości są zróżnicowane, jednak najczęściej wynika ona z niedostatecznej ilości żelaza w organizmie (brak żelaza określany jest wówczas jako niedokrwistość z niedoboru żelaza).

Jaka jest rola żelaza w organizmie? Dlaczego żelazo jest tak ważne dla prawidłowego procesu krwiotwórczego? Kto jest najbardziej narażony na niedokrwistość? Jak nie dopuścić do niedoborów żelaza? By poznać przyczyny niedokrwistości z niedoboru żelaza, należy przyjrzeć się procesom zapewniającym prawidłowe wytwarzanie czerwonych krwinek.

Norma żelaza – dlaczego niski poziom żelaza jest groźny?

Żelazo w organizmie jest bezpośrednio wykorzystywane do syntezy hemu, czyli cząsteczki wchodzącej w skład hemoglobiny (w czerwonych krwinkach) oraz mioglobiny (w mięśniach).

Prawidłowy poziom żelaza we krwi mieści się w zakresie 60–180 μmol/l lub 11–33 μg/dl. Kiedy żelazo w organizmie występuje w odpowiedniej ilości, czerwone krwinki są zdolne do wiązania tlenu w małych naczynkach płuc i oddawania go w tkankach, co umożliwia jego dostarczenie wszystkim komórkom organizmu. Utrzymana norma żelaza we krwi umożliwia też magazynowanie tlenu w mięśniach szkieletowych, które potrzebują szczególnie dużych dostaw tlenu.

Właściwy poziom żelaza we krwi jest niezbędny do prawidłowej pracy wielu enzymów. Niski poziom żelaza powoduje zahamowanie wytwarzania erytrocytów, a co za tym idzie, za małą ilość tlenu w organizmie, która nie pokrywa jego zapotrzebowania. Nieprawidłowe erytrocyty mają małą średnicę, dlatego niedokrwistość z niedoboru żelaza nazwana jest mikrocytarną.

Skąd bierze się żelazo w organizmie? Większość potrzebnego żelaza pochodzi z degradacji obumarłych krwinek. Jest wtórnie wykorzystywane do produkcji nowych. Ale to nie wystarcza, potrzebne jest także umieszczenie w jadłospisie produktów bogatych w żelazo. Istotne jest również uwalnianie żelaza z jego naturalnego magazynu w komórkach, czyli białka zwanego ferrytyną.

Niedobór żelaza – przyczyny niedokrwistości

Przyczyny niedoboru żelaza są zróżnicowane. Brak żelaza i wystąpienie objawów anemii może powodować niska podaż produktów zawierających żelazo, nieprawidłowe wchłanianie żelaza z przewodu pokarmowego, znaczna utrata krwi. Niski poziom żelaza obserwuje się również w stanach zwiększonego zapotrzebowania na ten pierwiastek, np. podczas krwawień miesiączkowych.

Zbyt mało żelaza w diecie

W czym jest żelazo? Dieta bogata w żelazo zawiera produkty pochodzenia zwierzęcego, takie jak wątróbka, czerwone mięso (zwłaszcza wołowina). Żelazo znajduje się także w roślinach strączkowych, pistacjach, migdałach i natce pietruszki.

Sporej ilości dostarczają również specjalnie wzbogacone płatki kukurydziane. Unikanie tych produktów (szczególnie mięsnych), uwarunkowane np. dietą wegetariańską, może przyczynić się do wystąpienia niedokrwistości, gdyż żelazo w jedzeniu roślinnym jest gorzej przyswajalne.

Nieprawidłowe wchłanianie w przewodzie pokarmowym

Absorpcja żelaza z pożywienia zachodzi głównie w początkowym odcinku jelita cienkiego. Upośledzenie tego procesu może towarzyszyć niektórym chorobom, np. chorobie Leśniowskiego-Crohna lub celiakii, czyli nietolerancji glutenu.

Zaburzone wchłanianie żelaza może się pojawić także w przypadku zmniejszonego wydzielania soku żołądkowego, a także po częściowej resekcji żołądka. Co ciekawe, również dieta niskobiałkowa może utrudniać przyswajanie żelaza, gdy do organizmu dostarczane są duże ilości fosforanów, szczawianów i taniny zawartej m.in. w herbacie.

Znaczna utrata krwi

Częste krwawienia prowadzą do utraty nie tylko samych krwinek, ale także zawartych we krwi mikroelementów. Na baczności powinny się mieć szczególnie kobiety, które narażone są na niedobór żelaza w związku z obfitym krwawieniem miesiączkowym.

Częstą przyczyną anemii są także krwawienia z górnego odcinka przewodu pokarmowego, np. w chorobie wrzodowej żołądka i dwunastnicy. Na niedokrwistość narażeni są również pacjenci krwawiący z żylaków odbytu. Nie należy zapominać, że do utraty krwi, a co za tym idzie, wystąpienia objawów anemii, może dojść w wyniku znacznego urazu lub u osób, które systematycznie oddają krew w punktach krwiodawstwa.

Zwiększone zapotrzebowanie na żelazo

Zwiększenia podaży żelaza wymagają także określone stany fizjologiczne. Szczególnie ważne jest utrzymanie odpowiedniego poziomu żelaza w ciąży czy w okresie laktacji. Kobiety powinny wówczas zadbać o dostarczanie tego pierwiastka w diecie lub przyjmowaniu żelaza w tabletkach. Cenne jest także żelazo dla dzieci w czasie szybkiego wzrostu i w okresie dojrzewania.

Co więcej, niezwykle częstą grupą pacjentów, u których występuje niedokrwistość z niedoboru żelaza są maluchy, zarówno wcześniaki i niemowlęta, jak i dzieci w wieku 2–3 lat, które nie otrzymują już żelaza z mlekiem matki ani w mieszankach modyfikowanych. Niedobór żelaza u dziecka wynika najczęściej ze zmiany diety oraz intensywnego wzrostu. Może to prowadzić do wystąpienia u nich niedostatecznej podaży żelaza i anemii.

Objawy niedoboru żelaza – jak rozpoznać anemię?

Częstymi objawami anemii jest wspomniane już osłabienie i szybkie męczenie się, może im towarzyszyć bladość skóry i zawroty głowy. Niskie żelazo wywołuje trudności w skupieniu uwagi, a u dzieci można zaobserwować niechęć do zabawy, apatię, wzmożone pragnienie.

Oprócz uciążliwych objawów niedokrwistości mogą wystąpić powikłania związane z samym niedoborem żelaza, jak np.

• łatwe wypadanie włosów, rozdwajające się końcówki,
• uczucie suchości w ustach,
• słabe paznokcie z tendencją do łamania się,
• pęknięcia w kącikach ust.

Jeżeli istnieje podejrzenie niedokrwistości, należy zgłosić się do lekarza i wykonać badania krwi.

Jak zapobiegać anemii?

W leczeniu anemii dąży się do usunięcia przyczyny niedoboru żelaza oraz do uzupełnienia jego braku. W tym celu stosuje się doustne preparaty z żelazem, które pacjent zażywa zazwyczaj razem z witaminą C, która wzmaga jego wchłanianie.

Leczenie niedokrwistości jest zazwyczaj bardzo skuteczne, choć całkowite uporanie się z anemią z niedoboru żelaza może trwać do kilku miesięcy. Oczywiście zalecana jest również modyfikacja diety polegająca na spożywaniu produktów bogatych w żelazo.

U pacjentów źle znoszących doustną suplementację żelaza lub w przypadku niektórych ciężkich chorób żelazo może być podane pozajelitowo, zazwyczaj dożylnie.

Oprócz stosowania diety bogatej w żelazo bardzo pomocne mogą być dostępne na rynku suplementy diety z żelazem, które zawierają nie tylko ten mikroelement, ale także witaminę C oraz inne witaminy, np. z grupy B, które wspomagają procesy krwiotwórcze i pomagają zapobiec znużeniu i osłabieniu.

Zalecane są zwłaszcza osobom intensywnie uprawiającym sport, stosującym dietę, kobietom obficie miesiączkującym i w okresie menopauzalnym, a także planującym ciążę.