Mocz to jeden z najczęściej analizowanych materiałów biologicznych. Jego pobranie jest nieinwazyjne i bezbolesne, a zatem badanie moczu uznawane jest za bezpieczną dla pacjenta procedurę, którą można powtarzać w dowolnym momencie. Badanie ogólne moczu wykonywane jest u małych dzieci przy podejrzeniu infekcji układu moczowego, regularnie wykonywane jest u kobiet w ciąży, a także przy podejrzeniu schorzeń układu moczowo-płciowego oraz uszkodzenia nerek.
Ogólne badanie moczu składa się z wykonania testów paskowych moczu, które polegają na ocenie fizykochemicznej moczu, a także badaniu osadu moczu. W ramach badania ogólnego moczu makroskopowo oceniane są niżej opisane parametry.
Kolor moczu – prawidłowa barwa moczu to barwa słomkowa, jasnożółta. Ciemna barwa moczu towarzyszy najczęściej zagęszczeniu moczu, mocz przejrzysty wskazuje na rozrzedzenie moczu, a mocz od różowego poprzez czerwony aż do brunatnego może wynikać z obecności w moczu krwinek czerwonych, czyli erytrocytów. Z kolei ciemny mocz, o barwie pomarańczowej może wskazywać na obecność bilirubiny w moczu. Niekiedy zmiany barwy moczu są konsekwencją zażywania niektórych leków lub produktów spożywczych.
Zapach moczu – charakterystyczny zapach moczu występuje fizjologicznie, a jego nasilenie wynikać może ze stopnia zagęszczenia moczu. Nietypowy zapach moczu może wskazywać na niektóre choroby metaboliczne, także wrodzone. W przebiegu cukrzycy stwierdza się owocowy zapach moczu, zaś infekcjom grzybiczym towarzyszy drożdżowy zapach moczu. Zapach rybi moczu towarzyszy trimetyloaminurii, zapach mysi – fenyloketonurii, zaś zapach syropu klonowego – chorobie syropu klonowego.
Próbka moczu jest poddawana analizie z wykorzystaniem testów paskowych. W tym badaniu skriningowym określane są niżej opisane parametry.
- Ciężar właściwy moczu – powinien on wynosić od 1,010 do 1,025 g/l. Wysoki ciężar właściwy moczu (gęsty mocz) świadczy o odwodnieniu na skutek wymiotów, biegunek, nadmiernej potliwości, ale także może być efektem zaburzeń pracy serca bądź nerek. Niski ciężar właściwy moczu może wskazywać na niewydolność nerek, a także cukrzycę.
- pH moczu – przyjmuje prawidłowo wartości z szerokiego zakresu od 4,5 do 8. Mocz kwaśny przyjmuje wartości poniżej 5 i może świadczyć o odwodnieniu, głodzeniu, biegunkach czy niewyrównanej cukrzycy, a mocz zasadowy – o pH powyżej 8 – może wynikać z obecności w moczu bakterii.
- Białko w moczu – wynik prawidłowy to wynik ujemny, czyli brak białka w moczu. Wynik dodatni, czyli białkomocz może towarzyszyć uszkodzeniu nerek w przebiegu cukrzycy bądź nadciśnienia oraz w innych chorobach nerek, stanom zapalnym dróg moczowych, przerostowi prostaty u mężczyzn. Często wykazanie obecności białka w badaniu ogólnym moczu skłania do wykonania ilościowego oznaczania białka w moczu, wykonywanego z dobowej zbiórki moczu. Natomiast u osób chorujących na cukrzycę okresowo wskazane jest wykonywanie oznaczenia mikroalbuminy w moczu, a także wskaźnika albumina/kreatynina ACR.
- Glukoza w moczu – prawidłowo w moczu nie powinno być glukozy w takich ilościach, jakie są wykrywane w testach paskowych. Wynik dodatni najczęściej nasuwa podejrzenie cukrzycy, ale może występować także w przebiegu uszkodzenia nerek, a także niewłaściwej diety w dniu poprzedzającym badanie. Dodatni wynik glukozy w moczu wymaga wykonania oznaczenia glukozy we krwi na czczo. U osób chorujących na cukrzycę okresowo wykonywane jest badanie glukozy w moczu.
- Ciała ketonowe – nie powinny być one obecne w moczu; jeśli wystąpi ketonutria, może wskazywać na cukrzycę typu 1, ale także głodzenie, wymioty, wysoką gorączkę bądź intensywny wysiłek fizyczny.
- Bilirubina w moczu – norma to brak bilirubiny, zaś jej obecność sugeruje schorzenia wątroby lub dróg żółciowych; podobne znaczenie ma urobilinogen.
- Azotyny – wskazują na obecność bakterii w moczu.
Ponadto w ramach badania ogólnego moczu oceniany jest pod mikroskopem osad w moczu. Określana jest ilość erytrocytów, leukocytów, bakterii, nabłonków oraz wałeczków. Norma erytrocytów to 3–4 w polu widzenia (wpw). Większa ilość erytrocytów to wynik nieprawidłowy. Erytrocyty świeże w moczu wskazują na krwawienie z dróg moczowych, np. w przebiegu kamicy dróg moczowych, stanów zapalnych czy nowotworów. Z kolei erytrocyty wyługowane w moczu wskazują na nerkowe pochodzenie krwawienia. Zauważalna gołym okiem obecność krwi w moczu określana jest mianem krwiomoczu (krew w moczu), zaś stwierdzana pod mikroskopem obecność krwinek czerwonych w moczu to krwinkomocz.
Leukocyty w moczu mogą być obecne w ilości do 5 wpw, zaś norma leukocytów w moczu u dziecka to 10 wpw. Większe ilości krwinek białych w moczu mogą towarzyszyć zakażeniom, niewydolności nerek, odmiedniczkowemu zapaleniu nerek bądź schorzeniom jajników, prostaty czy pęcherza. Najczęściej spotykane w moczu kryształy to szczawiany wapnia (najczęściej związane z niewłaściwą dietą i nadmiernym wydalaniem wapnia z moczem) oraz fosforany w moczu (często towarzyszące infekcjom dróg moczowych).
W przypadku stwierdzenia obecności bakterii w badaniu ogólnym moczu i/lub wystąpienia objawów infekcji układu moczowo-płciowego wykonywane jest badanie bakteriologiczne moczu. Najczęściej wykonywany jest posiew moczu, niekiedy wymagany jest także wymaz z cewki moczowej. W ten sposób zdiagnozować można najczęściej występujące infekcje: zapalenie pęcherza moczowego lub zapalenie cewki moczowej (spowodowane przez bakterię E. coli), a także inne infekcje dróg moczowo-płciowych.
Bardziej specjalistyczne badania moczu to:
- chlorki w moczu lub sód w moczu – wykonywane przy podejrzeniu zaburzeń gospodarki wodno-elektrolitowej; przy stwierdzonych zaburzeniach gospodarki sodowej oznaczyć można we krwi aktywność reninową osocza;
- albuminy w moczu – jako wskaźnik funkcji nerek;
- mocznik – stanowi on wskaźnik przemian białkowych organizmu; może być oznaczany w pojedynczej próbce lub jako mocznik w dobowej zbiórce moczu;
- kwas moczowy w dobowej zbiórce moczu – badany w przebiegu dny moczanowej czy kamicy moczowej;
- kreatynina w moczu – oznaczana jako stężenie kreatyniny lub klirens kreatyniny, czyli GFR (przesączanie kłębuszkowe); badania te służą ocenie zdolności filtracyjnych nerek;
- mikroglobuliny w moczu (czyli obecność drobnocząsteczkowych białek) – badanie to wykonywane jest u osób dializowanych, po przeszczepie nerki oraz w ocenie filtracji kłębuszkowej.
