Tonka – co to jest? Właściwości, zastosowanie, wskazania i przeciwwskazania, skutki uboczne

Tonka – owoc tonkowca wonnego

Tonkowiec wonny (Dipteryx odorata) jest osiągającym 30 metrów drzewem z rodziny bobowatych (Fabaceae Lind.), dawniej określanych jako „motylkowate” – od charakterystycznego kształtu kwiatów. Oznacza to, że tonkowca wonnego zalicza się do tego samego rodzaju roślin, co: fasola, groch, soja, soczewica czy cieciorka.

W zależności od przyjętej systematyki lub wieku opracowania, w literaturze można spotkać takie synonimy łacińskiej nazwy tonkowca, jak: Coumarouna odorata Aubl., Dipteryx tetraphylla Benth. czy Coumarouna tetraphylla (Benth.) Aubl. Na potrzeby handlowe stosuje się natomiast m.in. takie nazwy, jak: cumaru (nazwa niemiecka, angielska i francuska), tonkabonne (Dania), cumarurana (Brazylia), sarrapia (Kolumbia, Wenezuela), bób tonka (Rosja) czy właśnie tonka (Gujana Francuska).

Obszar występowania światłolubnego tonkowca obejmuje wilgotne tereny w Ameryce Środkowej (np. w Brazylii) oraz południowo-zachodnie tereny Ameryki Południowej, a głównym producentem są Wenezuela oraz Nigeria. Wyróżnia się gładką i szarą korą z czerwonym drewnem o dużej twardości i gęstości. Zapylane przez owady różowe kwiaty kwitną od marca do czerwca, natomiast owoce dojrzewają w okresie czerwiec/lipiec.

Tonka – duże drzewa, mało nasion

Fasola tonka w uprawie i pozyskiwaniu nasion wymaga przede wszystkim cierpliwości, sadzonki potrzebują bowiem nawet 10 lat (najczęściej około 5), zanim zaczną wydawać owoce. Jedynie w przypadku odpowiedniej pielęgnacji czas ten może ulec skróceniu do 2 lat.

Informacje dotyczące ilości pozyskiwanych nasion z jednego drzewa są mocno rozbieżne. Przyjmuje się, że rocznie jest to przeważnie do kilograma suszonej fasoli tonka, natomiast pojawiają się doniesienia o możliwości pozyskania nawet 25 kilogramów suszonego surowca z jednego drzewa. Nie można jednak zapominać, że obfite plony drzewa tonkowca wydają co 2-3 lata.

Po zebraniu zewnętrzne (i bardzo twarde) części strąków są usuwane, a nasiona rozkłada się cienką warstwą na kilka dni do całkowitego wyschnięcia.

Fasola tonka, bób tonka czy może ziarenka tonka

Nasiona rosnące w strąkach na drzewach tonkowca wonnego przypominają twarde, pomarszczone i ciemne fasolki (wnętrze jest gładkie i brązowe), a niektórzy uważają, że odrobinę przypominają wydłużone ziarenka kardamonu. To właśnie ze względu na wygląd określane są jako: fasola tonka, bób tonka, fasola tonkin lub tonkini oraz fasola tonkińska/tonquin. Natomiast samo słowo „tonka” pochodzi z używanego w Gujanie Francuskiej języka Galibi i jest przekształceniem słowa tonqua (ewentualnie tonquin), oznaczającego właśnie „fasolę”.

Nasiona tonki mają silny i dla wielu niepowtarzany waniliowy, słodki aromat (od którego wzięło się jedno z określeń tonki – meksykańska wanilia) z nutą migdałów i gałki muszkatołowej. Można też wyczuć słodkawo-ziołowy aromat siana, co związane jest z zawartością kumaryny. Również w smaku wyczuwalne są wyraźnie nuty wanilii, gałki muszkatołowej i migdałów oraz łagodna nuta smakowa pieprzu.

Tonka – zastosowanie

Fasola tonka, ze względu na wyjątkowy smak i aromat naśladujący wanilię, znajduje szerokie zastosowanie nie tylko w gastronomii, ale również w przemyśle kosmetycznym i perfumeryjnym, gdzie tonka stosowana jest jako aromatyczny (i ekskluzywny) substytut wanilii.

• W cukiernictwie wykorzystywana jest jako przyprawa do ciast (szczególnie kremów), przy czym jej smak jest zdaniem smakoszy dużo bardziej złożony niż „waniliowy” i zależy w znacznej mierze od sposobu podania, w tym temperatury danej potrawy (na ciepło zaczynają dominować ostrzejsze i bardziej gorzkawe nuty smakowe).
• Jest stosowana do aromatyzowania tytoniu oraz piwa (szczególnie piw ciemnych).
• W przemyśle perfumeryjnym używana jest do uzyskania słodkiej, waniliowej (czasem używa się określenia „niekwiatowej”) nuty oraz w postaci absolutu jako substancja utrwalająca zapach.
• We Francji oraz Stanach Zjednoczonych (mimo zakazu) stosowana jest jako aromatyczny dodatek do deserów i potrawek.
• Może być z powodzeniem dodawana do deserów (np. puddingów) z owocami, lodów oraz sorbetów czy musów owocowych.
• Dawniej słodkim aromatem tonki maskowano nieprzyjemne zapachy (np. tranu) w produktach leczniczych.

W medycynie ludowej nasiona uważane są za lek o działaniu przeciwastmatycznym i przeciwskurczowym oraz kardiotonicznym. Nalewka z nasion tonki na rumie stanowi środek do nacierań przy ukąszeniach węży oraz stłuczeniach i reumatyzmie, natomiast odwar z nasion z cukrem stosowany jest w przeziębieniu.

Starta fasola tonka wymieszana z tłuszczem służy do nacierania skóry i/lub włosów jako środek zapachowy. Natomiast wysuszone nasiona po nawierceniu stają się – jako koraliki – elementem naszyjników lub bransoletek.

Tonka – nie tylko nasiona

W medycynie ludowej (regionalnej) zastosowanie znajdują również inne oprócz nasion części tonkowca wonnego:

• kora – wykazuje działanie ściągające i przeciwgorączkowe;
• olej z nasion – łagodzi bóle brzucha, leczy owrzodzenia w jamie ustnej. Służy do wzmacniania skóry głowy i poprawy wzrostu włosów;
• liście – macerat stosuje się do płukania uszu w stanach zapalnych i bólu ucha,

Ponadto pokruszone liście wymieszane z rozdrobniona korą mogą stanowić zamiennik tytoniu.

Tonka – potencjalne zagrożenia

Fasola tonka, choć stosowana jest w celach przyprawowych, to ze względu na wysoką zawartość kumaryny (średnio 1-3 procent, choć pojawiają się doniesienia o zawartości w okolicach nawet 10 procent) powinna być używana w ograniczonych ilościach.

Wynika to z faktu, że kumaryna po spożyciu jest metabolizowana w wątrobie do hepatotoksycznej (uszkadzającej miąższ wątroby) 1,7-dihydroksykumaryny. Z tego powodu Amerykańska Agencja ds. Żywności i Leków (FDA – ang. Food and Drug Administration) uznała ja za niejadalną (potencjalnie szkodliwą), co nie zmienia faktu, że nadal jest wykorzystywana w wielu ekskluzywnych restauracjach. Również w Unii Europejskiej obowiązują przepisy regulujące maksymalne zawartości kumaryny w produkcie spożywczym.