Niepokalanek – właściwości, działanie, zastosowanie, wskazania, przeciwwskazania, skutki uboczne

Niepokalanek pospolity i jego nazwy

Niepokalanek pospolity (Vitex agnus-castus L., ang. chasteberry) jest krzewem – czasem małym drzewem – z rodziny jasnotowatych (Lamiaceae). Znany jest pod licznymi nazwami zwyczajowymi, takimi jak: niepokalanek zwyczajny, niepokalanek pieprzowy (od ostrego i korzennego smaku owoców) oraz – przede wszystkim – niepokalanek mnisi (również „pieprz mnisi”).

Surowcem zielarskim są wysuszone w cieniu – w sposób naturalny – dojrzałe owoce / jagody (Fructus Agni casti / Baccae Agni casti), które zbiera się pod koniec jesieni.

W literaturze można spotkań takie nazwy owocu niepokalanka pospolitego jak:

• pieprz mnisi,
• nasiona niepokalanka,
• Agnus fruit,
• Agnus castus fuit (odnoszące się do nazwy angielskiej surowca).

Niepokalanek mnisi – skład chemiczny

Owoc niepokalanka pospolitego zawiera:

• olejek eteryczny zawierający m.in.: a-pinen, 4-terpineol i germakran B;
• irydoidy glikozydowe – głównie agnuzyd i aukubinę;
• flawonoidy lipofilne (kastycyna, penduletyna) i flawony hydrofilne (glukozyd luteoliny, izowiteksyna);
• olej bogaty w kwasy tłuszczowe, w tym: a-linolenowy, linolowy i oleinowy;
• garbniki i diterpeny (rotundifuran).

Niepokalanek mnisi, czyli zioło dla mnichów

Niepokalanek pospolity był znany i stosowany w celu leczenia schorzeń ginekologicznych już w czasach starożytnych (Egipt, Grecja). Dodatkowo, stosowano go jako środek ograniczający popęd płciowy i uważano za jeden z symboli dziewictwa.

W okresie średniowiecza przetwory z owoców niepokalanka pospolitego podawano mnichom (których obowiązywał ścisły celibat), by ograniczyć ich libido, czemu roślina zawdzięcza jedną ze swoich zwyczajowych nazw: niepokalanek mnisi (analogicznie – pieprz mnisi).

Natomiast współcześnie (początek XX wieku) niepokalanek pospolity został wykorzystany przez niemieckiego lekarza i farmaceutę Gerharda Madausa, który udowodnił potencjał surowca w terapiach zaburzeń ginekologicznych, wykonując serię badań na samicach szczura.

Niepokalanek mnisi – ozdoba ogrodów

Krzew niepokalanka pospolitego jest rośliną wysoce ciepłolubną, którą najlepiej sadzić w cieplejszych rejonach Polski, inaczej często wymarza w części naziemnej, nawet mimo okrywania na okres zimowy. Na szczęście jednak na wiosnę odrasta od korzenia.

W Polsce można go spotkać w ogrodach i uprawach (nie występuje w stanie dzikim), gdzie dorasta do około 2 metrów, w cieplejszych rejonach nawet do 5 metrów.

Jest rośliną miododajną oraz wysoce dekoracyjną. Ten gęsty krzew o nieregularnym pokroju posiada długie, lancetowate oraz ostro zakończone liście i efektowne fioletowe kwiaty w kształcie dzwonków – kwitnące od czerwca do września – zebrane w kwiatostany przypominające kłosy. Zarówno kwiaty jak i liście (szczególnie po roztarciu) wydzielają charakterystyczny, lekko korzenny aromat.

Dekoracyjnie wyglądają również owoce. To czerwono-czarne, kuliste oraz mięsiste pestkowce o specyficznym korzennym smaku. To właśnie charakterystyczny smak sprawia, że w niektórych krajach Afryki Północnej owoc niepokalanka stosowany jest zamiast pieprzu.

Pieprz mnisi – nie tylko w zespole napięcia przedmiesiączkowego

Niepokalanek mnisi (Vitex agnus-castus L.) stosowany jest w zespole napięcia przedmiesiączkowego (PMS). Łagodzi takie takie objawy, jak: bóle piersi, obrzęki, drażliwość, a nawet stany depresyjne. Przynosi również efekty w terapii bolesnych miesiączek, krwawień macicznych oraz łagodzi objawy menopauzy.

Ponadto składniki aktywne niepokalanka wpływają na hamowanie wydzielania prolaktyny, której nadmiar związany jest z zaburzeniami miesiączkowania (tzw. nieregularne miesiączki – pojęcie to obejmuje nieregularne cykle, ale również skąpe lub częste). Dzięki regulacji cyklu miesiączkowego oraz poziomu progesteronu w fazie lutealnej, niepokalanek mnisi pozytywnie wpływa na kobiecą płodność.

Wyniki niektórych badań sugerują również, że ekstrakty z pieprzu mnisiego zapobiegają podniesieniu poziomu enzymów wątrobowych w okresie pomenopauzalnym oraz mogą stanowić uzupełnienie terapii lekami wpływających na gospodarkę wapniową.

Choć kojarzony z „kobiecą” suplementacją, może być stosowany też przez mężczyzn w różnym wieku. Znajduje bowiem zastosowanie w leczeniu zaburzeń przedwczesnego wytrysku oraz łagodzi objawy andropauzy.

Niepokalanek – ważna długość terapii i dawka

Należy przy tym zaznaczyć, że działanie niepokalanka mnisiego na układ hormonalny jest stopniowe, a efekty widoczne są w przypadku długotrwałego (zaleca się 3 lub więcej miesięcy terapii) i regularnego stosowania.

W krótkotrwałych terapiach napary z niepokalanka mogą być stosowane w stanach zapalnych gardła, oskrzeli oraz przeziębienia, anginy i grypy (wykazuje m.in. działanie przeciwgorączkowe). Natomiast wyciągi na winie oraz nalewki z niepokalanka wzmacniają mięsień sercowy oraz poprawiają krążenie (również mózgowe).

W zależności od oczekiwanego efektu, należy zwrócić uwagę na dawkę przyjmowanych preparatów zawierających niepokalanka. Jest to związane z faktem, że tylko małe dawki pobudzają uwalnianie prolaktyny, natomiast duże hamują jej uwalnianie. Niezastosowanie się do powyższej informacji, może więc nie tylko zniweczyć efekty kuracji, ale wręcz wywołać działanie odwrotne do zamierzonego.

Niepokalanek mnisi – gdzie kupić?

Niepokalanek mnisi (Vitex agnus-castus L.) dostępny jest w aptekach, sklepach zielarskich oraz sklepach z suplementami ziołowymi w postaci tabletek i kapsułek o statusie suplementów diety oraz leków dostępnych bez recepty (tzw. OTC). Stosowanie powyższych preparatów ma na celu – zgodnie z opisami producentów – łagodzenie objawów miesiączki oraz/lub menopauzy.

Dostępny jest również cały lub zmielony suszony owoc niepokalanka o statusie herbaty lub suplementu diety. Niektórzy producenci dołączają miarki ułatwiające dawkowanie surowca.

Niepokalanek mnisi – bezpieczeństwo stosowania

Przetwory z niepokalanka charakteryzuje wielowiekowa tradycja stosowania – zarówno jako rośliny leczniczej, jak i przyprawy. Dlatego właśnie Komisja Europejska zarekomendowała przyjmowanie niepokalanka jako stosunkowo bezpieczne, również w długotrwałej terapii.

Jednak jak pokazuje praktyka, zdarzają się również działania uboczne niepokalanka mnisiego, z których najczęściej występują alergiczne reakcje skórne, jak pokrzywka i wysypka oraz dolegliwości żołądkowo-jelitowe (zgaga, nudności).

Szczególną ostrożność (zaleca się konsultację z lekarzem prowadzącym) powinny zachować osoby stosujące leki antykoncepcyjne i dopaminowe, hormonalną terapię zastępczą, cierpiące na nowotwory estrogenozależne oraz zaburzenia czynności przysadki mózgowej.

Ze względu na brak badań, nie zaleca się stosowania preparatów na bazie niepokalanka w okresie ciąży oraz karmienia piersią (brak dowodów, czy substancje aktywne przenikają do mleka matki).