Nerw błędny – funkcje, uszkodzenie, leczenie. Jak wzmocnić nerw błędny? Teoria poliwagalna

Nerw błędny – czym jest?

Nerw błędny (łac. nervus vagus), określany również jako nerw wędrowca lub nerw X, należy do parzystych nerwów czaszkowych o mieszanej funkcjonalności. Jest zaliczany do autonomicznego układu nerwowego ze względu na przewagę włókien przywspółczulnych, których zadaniem jest unerwianie organów wewnętrznych. Ten dziesiąty z kolei nerw posiada także włókna ruchowe oraz włókna czuciowe, które przewodzi do ośrodkowego układu nerwowego.

W jego budowie wyróżnia się zwój dolny oraz zwój górny. W literaturze często opisuje się go razem z nerwem językowo-gardłowym (IX), ze względu na obecność wspólnych części w rdzeniu przedłużonym, takich jak jądro dwuznaczne i jądro nerwu podjęzykowego oraz splotów na obwodzie. Od nerwu IX oddziela go jedynie blaszka opony twardej.

Czytaj również: Nadwrażliwość układu współczulnego – przyczyny, jak leczyć?

Nerw błędny – jego przebieg i położenie

Przebieg nerwu błędnego rozpoczyna się od rdzenia przedłużonego, przechodzi przez głowę, szyję oraz ucho, następnie dociera do mięśni krtani, gardła, podniebienia miękkiego i przełyku. To jednak nie koniec wędrówki nerwu X, który dociera do tchawicy, przez oskrzela do płuc, a następnie trafia do śródpiersia, serca, na żołądku kończąc. Jego splot trzewny unerwia niektóre narządy wewnętrzne, w tym m.in. wątrobę, trzustkę, jelita oraz nerki.

Nerw X charakteryzują więc cztery główne odcinki przebiegu:

1. część głowowa, w której nerw błędny tworzy gałąź oponową i gałąź uszną;
2. część szyjna, w której przebiegu można wyróżnić: nerw krtaniowy wsteczny, nerw krtaniowy górny, nerw krtaniowy dolny oraz gałęzie gardłowe i gałęzie sercowe szyjne górne;
3. część piersiowa, w której znajdują się gałęzie śródpiersiowe, oskrzelowe, przełykowe, sercowe piersiowe, tchawicze dolne i osierdziowe;
4. część brzuszna, od której odchodzą pnie błędne wytwarzające splot żołądkowy przedni, od którego rozchodzą się gałęzie żołądkowe przednie i gałęzie żołądkowe wątrobowe oraz splot żołądkowy tylni z gałęziami żołądkowymi trzewnymi oraz tylnymi.

Przeczytaj też: Jak działa ośrodkowy układ nerwowy (OUN)?

Funkcje nerwu błędnego

Nerw błędny odpowiada osobiście lub bierze udział w szeregu ważnych dla funkcjonowania organizmu zadań, w tym m.in. za:

• dwukierunkową komunikację impulsów nerwowych pomiędzy narządami ciała a mózgiem, dzięki którym możliwe jest m.in.: trawienie, wytwarzanie kwasu solnego w żołądku, uczucie sytości, powstawanie odruchu wymiotnego;
• spowalnianie pracy serca;
• obniżenie ciśnienia krwi;
• umiejętność odprężenia się organizmu po przebytym stresie lub wysiłku, za sprawą uwalniania acetylocholiny;
• zmniejszenie częstotliwości oddechów;
• aktywność naczynioruchową;
• przełykanie pokarmów;
• skurcze przepony;
• kontrolowanie nastroju;
• przekształcanie pamięci z krótkotrwałej w długotrwałą;
• kontrolę gruczołów wydzielniczych, w tym wydzielania insuliny;
• mówienie;
• aktywację odpowiedzi immunologicznej organizmu, w odpowiedzi na pojawienie się stanu zapalnego.

Czytaj również: Ciało migdałowate – co to jest? Jaką pełni funkcję?

Uraz i podrażnienie nerwu błędnego – jak do niego dochodzi?

Podrażnienie nerwu błędnego jest często związane z uszkodzeniem poszczególnych fragmentów ciała, przez które przebiega nerw X. Przykładowo, uszkodzenie górnych kręgów szyjnych czy ich niestabilność mogą spowodować ucisk na nerw błędny, który prowadzi do objawów ze strony różnych układów. Co ważne, do urazu nerwu błędnego dochodzi nie tylko przy fizycznych uszkodzeniach np. odniesionych na skutek wypadku komunikacyjnego, ale także złych nawyków, takich jak długotrwałe patrzenie się w dół np. na ekran smartfona.

Okazuje się, że przewlekłe działanie organizmu w trybie walki, np. na skutek długotrwałego stresu, prowadzi do uśpienia nerwu X, który nie ma możliwości działania. W takich przypadkach nawet kiedy stres mija, nerw błędny nie wraca samoistnie do stanu równowagi.

Sprawdź też: Nerwowość i rozdrażnienie – jak sobie radzić z objawami?

Do uszkodzenia nerwu wędrowca może też dojść na skutek chorób, które niszczą tkankę nerwową, np.: cukrzycy, zespołu Guillaina-Barrego czy boreliozy. Bardzo niebezpieczne są także wszelkie urazy okolicy otworu żyły szyjnej, nowotwory oraz zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych. Skutkiem całkowitego porażenia obu nerwów X jest śmierć na skutek ciężkich powikłań ze strony układów oddechowego i krążenia.

Zobacz też: Jak zbudowany jest ludzki mózg?

Jakie są objawy uszkodzenia nerwu błędnego?

Ze względu na wiele istotnych funkcji, jakie pełni nerw X w organizmie, zaburzenie jego pracy daje objawy ze strony różnych narządów. Należą do nich m.in.:

• pobudzenie układu współczulnego, charakteryzujące się przyspieszeniem pulsu oraz oddechu;
• trudności z czynnością połykania pokarmu;
• nieprawidłowości w układzie pokarmowym, w tym złożone dolegliwości żołądkowo-jelitowe, tzw. jelito wrażliwe, wymioty bez wcześniejszych mdłości, zatrzymywanie się treści pokarmowej w żołądku, zaburzenie perystaltyki jelit;
• problemy z wokalizacją: bezgłos lub zmiana barwy głosu z towarzyszącą chrypką;
• opadnięcie podniebienia miękkiego;
• ogólne osłabienie organizmu;
• zaburzenie rytmu dobowego;
• nadwrażliwość na bodźce dotykowe;
• występowanie stanów lękowych;
• wrażenie spadku temperatury ciała.

Czytaj również: Serotonina – czym jest? Jaką rolę pełni w organizmie?

W jaki sposób można leczyć dysfunkcje nerwu błędnego? Kiedy potrzebna jest stymulacja nerwu błędnego?

Stymulacja nerwu błędnego jest stosowana w leczeniu m.in. padaczki, depresji lekoopornych i innych schorzeń o charakterze neurologicznym oraz stanów zapalnych spowodowanych nadpobudliwością komórek nerwowych. Polega ona na przykładaniu impulsów elektrycznych do nerwu wędrowca. Wykonuje się ją na dwa sposoby:

• bezpośredni inwazyjny, wymagający wszczepienia przez chirurga w lewą część klatki piersiowej specjalnego niewielkiego generatora impulsów;
• pośredni przezskórny nieinwazyjny, wymagający jedynie przyczepienia stymulatora do małżowiny usznej pacjenta.

Sposoby na wzmocnienie nerwu błędnego

Istnieje kilka sprawdzonych sposobów pracy z nerwem błędnym, mających na celu jego wzmocnienie. Jednym z nich jest głębokie oddychanie przeponowe, które obniża częstotliwość skurczów serca. Świetnie sprawdzą się więc ćwiczenia i techniki medytacyjne, w tym joga .

Przeczytaj też: Nerwica lękowa – przyczyny, objawy, leczenie

Na czym polega teoria poliwagalna?

Teoria poliwagalna wyjaśnia szczególną rolę nerwu X w kształtowaniu się zachowań społecznych, charakterystycznych dla gatunku homo sapiens, czyli człowieka rozumnego. Opiera się ona na budowie nerwu błędnego ssaków, który posiada dwie odrębne czynnościowo części: zmielinizowaną i niezmielinizowaną. Wraz z układem sympatycznym (współczulnym) tworzą one trzy układy w autonomicznym układzie nerwowym (AUN):

• niezmielinizowany, który odpowiada za pierwotne reakcje, takie jak zastygnięcie w bezruchu czy udawanie śmierci;
• mobilizacyjny, który wyzwala znaną reakcję walki lub ucieczki za pomocą układu współczulnego;
• społecznego zaangażowania, który jest najbardziej złożonym i rozwiniętym ewolucyjnie systemem, zależnym od działalności zmielinizowanych włókien nerwu X. Jego ośrodki znajdują się w korze i pniu mózgu. To system charakterystyczny dla ludzi, który stanowi o istocie ich człowieczeństwa. Wykorzystuje on różne nerwy czaszkowe do kontroli m.in. mięśni twarzy (w tym mimiki), krtani (umożliwiającej wydawanie dźwięków) czy uszu (dzięki którym ludzie słyszą odpowiednie dla nich częstotliwości). W przypadku kiedy mechanizm społecznego zaangażowania jest uszkodzony, człowiek niemalże automatycznie korzysta z dwóch wcześniej wymienionych, pierwotnych mechanizmów mobilizacji lub całkowitego wycofania się z życia społecznego.

Teoria poliwagalna dowodzi ścisłej współzależności psychiki i fizjologii, a jej założenia są z powodzeniem i na coraz większą skalę wykorzystywane w leczeniu m.in.:

• zaburzeń afektywnych i lękowych;
• autyzmu;
• zespołu nadpobudliwości psychoruchowej (ADHD);
• zespołu stresu pourazowego (PTSD).

Czytaj również: Zanik kory mózgowej – przyczyny, objawy, skutki, leczenie