Zespół sawanta – co to jest, przyczyny, objawy, diagnoza, leczenie

Co to jest zespół sawanta?

Za autora określenia „zespół sawanta” (savant syndrome) uważa się odkrywcę zespołu Downa – Johna Langdona-Downa. Opisał on w swoich pracach naukowych liczne przypadki współwystępowania ponadprzeciętnych zdolności z upośledzeniem umysłowym i zaproponował w 1887 roku pojęcie „idiota-sawant” (fr. savant idiot) – uczony głupiec. Jednak pierwsze wzmianki o współistnieniu dysfunkcji mózgu z genialnymi umiejętnościami pojawiły się 100 lat wcześniej – w 1789 roku – w pracach pioniera amerykańskiej psychiatrii, Benjamina Rusha.

Psychiatra ten opisał modelowy przykład chorego z zespołem sawanta. Była to historia niezwykłego człowieka, który przy ograniczonych umiejętnościach liczenia prezentował niewiarygodne zdolności matematyczne, np. potrafił precyzyjnie obliczyć, ile sekund przeżyje człowiek w ciągu 70 lat, 17 dni i 12 godzin, uwzględniając lata przestępne.

Aktualnie kryteriami rozpoznania zespołu sawanta jest występowanie ponadprzeciętnych zdolności u chorych z ilorazem inteligencji w granicach 40–70. Upośledzeni geniusze mogą być niezdolni do samoobsługi, wymagać stałej pomocy osób drugich oraz cierpieć na zaburzenia z grupy obsesyjno-kompulsywnych. Jednocześnie jednak prezentują umiejętności niedostępne osobom zdrowym.

Zespół sawanta – przyczyny

Syndrom sawanta jest zwykle zespołem wrodzonym związanym z upośledzeniem umysłowym, ale może również wystąpić w postaci nabytej. Do rozwoju nabytego zespołu sawanta może dojść na przykład w wyniku uszkodzeń niektórych struktur mózgu w wyniku urazu lub procesu rozrostowego.

Zdolności sawantyczne mogą pojawić się nagle i równie nagle zaniknąć, ale mogą też trwać przez całe życie. Zespół sawanta występuje u około 10 proc. osób autystycznych, 0,05–0,14 proc. osób z uszkodzeniem mózgu lub niedorozwojem umysłowym i 0,14 proc. osób z niedorozwojem umysłowym. Zespół sawanta bardzo często łączy się z zespołem Aspergera, a także innymi zespołami zaburzeń ze spektrum autyzmu u dzieci.

Zespół sawanta u dorosłych pojawia się niekiedy w jednej z odmian demencji: otępieniu czołowo-skroniowym, jak również w wyniku krwawień domózgowych czy następstw epilepsji.

Bezpośrednia przyczyna zespołu sawanta jest wciąż zagadką dla naukowców badających to schorzenie. Hipotezy naukowe próbują wyjaśniać istotę sawantyzmu poprzez odwołanie się do plastyczności mózgu. Najczęściej osoby upośledzone umysłowo mają zaburzone funkcje zlokalizowane w lewej półkuli mózgu, odpowiedzialnej za sekwencje, porządek, hierarchizacje i zdolności językowe. Uszkodzenie lewej półkuli mózgu skutkuje większą aktywnością prawej półkuli w celu zrekompensowania utraconych funkcji. W ten sposób wielu sawantów prezentuje fenomenalne zdolności w takich dziedzinach, jak muzyka, plastyka, rzeźba, gdyż prawa półkula mózgu odpowiada właśnie za zdolności artystyczne.

Analizowany jest również wpływ testosteronu na rozwój mózgu w życiu płodowym – według wielu hipotez fakt znacznie częstszego występowania zespołu sawanta u mężczyzn sugeruje wpływ tego hormonu na rozwój mózgowia w okresie płodowym, a dokładniej na lewą półkulę mózgu. Zgodnie z tym założeniem lewa półkula rozwija się wolniej niż prawa i jest bardziej narażona na szkodliwe czynniki. W okresie prenatalnym przedłużona ekspozycja lewej półkuli na działanie testosteronu może powodować jej uszkodzenie, a w następstwie tego niedostateczne wykształcenie i idącą za tym dominację prawej półkuli mózgu.

Zespół sawanta – objawy – kim jest sawant?

Objawy zespołu Sawanta obejmują głównie wąski zakres szczególnych zdolności, na przykład, twórczości literackiej (poezja), nauki języków obcych, wykonywania muzyki instrumentalnej, rysowania i malowania, liczenia i operacji matematycznych oraz określania dnia tygodnia dla dowolnej daty znajdującej się w kalendarzu wybranego roku (lat minionych i przyszłych). Większość sawantów to ludzie obdarzeni fenomenalną pamięcią, której zakres wydaje się nadnaturalny dla większości osób.

Jednym z najsłynniejszych sawantów był Kim Peek (1951–2009), który mimo ogólnych zaburzeń rozwoju znał na pamięć 12 000 książek. Czytał dwie strony na raz, jedną jednym okiem, a drugą drugim i zapamiętywał wszystko. Potrafił wymienić nazwy wszystkich miast, autostrad przechodzących przez każde amerykańskie miasto, miasteczko i okręg – a także wszystkie numery kierunkowe, kody pocztowe oraz przypisane do nich sieci telekomunikacyjne i telewizyjne. Znał historię każdego kraju, każdego władcy, jego daty panowania, imiona współmałżonka i historię. Na podstawie podanej daty urodzenia, w ciągu kilku sekund obliczał dzień tygodnia, w którym dana osoba skończyła 8, 40, 65, a nawet 105 lat. Rozpoznawał ze słuchu większość utworów muzycznych, podając jednocześnie datę i miejsce ich powstania oraz datę narodzin i śmierci ich kompozytora.

Zespół sawanta – diagnoza i leczenie

Rozpoznanie zespołu sawanta opiera się w przeważającej części o testy i ocenę psychologiczną przeprowadzaną przez doświadczony zespół specjalistów neurologii oraz psychiatrii. W celu postawienia właściwej diagnozy konieczne bywa wykonanie badań obrazowych mózgu, mogących sugerować wyjściową przyczynę choroby.

Sawantyzm nie wymaga leczenia sam w sobie, ważna jest jednak terapia schorzenia, z którym współistnieje.