Teratogeny i ich wpływ na życie płodowe. Jak się ich wystrzegać?

Co to są teratogeny?

Rozwój płodu może zostać zaburzony na skutek działania wielu czynników. Niektóre uwarunkowane są genetycznie, inne natomiast mają podłoże środowiskowe (zewnętrzne). I to właśnie te ostatnie nazywane są teratogenami (z gr. teratos – potwór).

Czynniki teratogenne mogą prowadzić do rozmaitych nieprawidłowości w rozwoju płodu. Wymienia się tu ciężkie wady fizyczne (uniemożliwiające rozpoznanie cech ludzkiego fenotypu), malformacje (zmiany w obrębie jednego lub więcej narządów), a także anomalie i nieprawidłowości, czyli różne odchylenia od normy, do których dochodzi przy zachowanej prawidłowej czynności narządów.

Obecnie stosuje się podział czynników teratogennych na chemiczne (leki, alkohol, nikotyna), biologiczne (choroby i infekcje matki) oraz fizyczne (np. promieniowanie jonizujące). Warto jednak zauważyć, że to, jak silne będzie ich działanie, zależy nie tylko od ich rodzaju, ale również od okresu rozwoju płodu. Krytyczny jest szczególnie okres zarodkowy, w którym dochodzi do wykształcenia się organów – to czas między 3. a 8. tygodniem ciąży.

Czytaj również: Wady letalne płodu – co to znaczy?

Czynniki teratogenne: leki

Do jednych z najsilniejszych czynników teratogennych należą substancje chemiczne, w tym niektóre leki – talidomid, leki przeciwpadaczkowe oraz przeciwcukrzycowe, a także leki przeciwzakrzepowe oraz cytostatyczne.

Talitomid

Talidomid to lek, który w latach 50. sprzedawany był bez recepty jako lek przeciwbólowy oraz usypiający. Zalecano go między innymi kobietom w ciąży jako środek łagodzący mdłości. Z czasem okazało się, że preparat doprowadza do poważnych uszkodzeń płodu – aż ponad dziesięć tysięcy dzieci, których matki zażywały go w okresie ciąży, urodziło się bez kończyn albo z różnego rodzaju deformacjami w ich obrębie.

Przeczytaj też: Kiedy pierwszy seks po porodzie?

Leki przeciwpadaczkowe

Do czynników teratogennych należą również leki przeciwpadaczkowe. Na przestrzeni lat opisano aż pięć zespołów wad wrodzonych u dzieci, które wywoływane są preparatami redukującymi ataki. Nazwy zespołów wywodzą się od danych substancji i są to:

• zespół trimetadionowy – na skutek zażywania trimetadionu w czasie ciąży dochodzi do wykształcenia się u płodu takich nieprawidłowości jak: mikrocefalia, nisko osadzone oczy, spłaszczona twarzoczaszka, krótki nos, wady serca, wady narządów płciowych; ponadto dochodzi do zaburzenia rozwoju umysłowego – u wiele dzieci rozpoznaje się upośledzenie;
• zespół hydantoinowy – stwierdza się zahamowanie wzrostu u płodu, małogłowie, hipoplazję czaszki, cechy dysmorficzne twarzy;
• zespół fenobarbitalowy – zażywanie fenobarbitalu w ciąży powoduje zwiększenie ryzyka wystąpienia u dziecka rozszczepu podniebienia, zajęczej wargi, niedorozwoju palców czy zahamowania rozwoju szkieletu;
• zespół walproinowy – przyjmowanie walproinianu w ciąży może skutkować wykształceniem się licznych wad układu nerwowego – dość często spotykany jest rozszczep kręgosłupa;
• zespół karbamazepinowy – podobnie jak w przypadku walproinianu, tak i przyjmowanie karbamazepiny może spowodować, że dziecko urodzi się z licznymi wadami; najczęściej spotykaną nieprawidłowością jest rozszczep kręgosłupa.

Spośród wszystkich wymienionych leków przeciwpadaczkowych najbardziej groźny dla płodu jest kwas walproinowy.

Leki przeciwcukrzycowe

Zwiększone ryzyko wystąpienia wad wrodzonych u płodu występuje również w przypadku, gdy ciężarna przyjmuje leki na cukrzycę. Trzeba jednak nadmienić, że dotyczy to nie stosowania insuliny, a doustnych leków przeciwcukrzycowych (np. chlorpropamid, metformina).

Czytaj również: Leki na cukrzycę – kiedy insulina, a kiedy tabletki?

Leki przeciwzakrzepowe

Jeśli w okresie ciąży kobieta zażywała pochodne kumaryny (leki przeciwzakrzepowe), ryzyko wystąpienia nieprawidłowości u płodu wynosi aż od 25% do 50%. Zazwyczaj u dziecka stwierdza się zaburzenia rozwoju kości, oczu, a także opóźnienie w rozwoju umysłowym.

Z uwagi na dobro płodu w okresie ciąży zaleca się zastąpienie pochodnych kumaryny heparyną, która nie przenika przez łożysko.

Leki cytostatyczne

Leki cytostatyczne (cytostatyki) to grupa preparatów stosowanych w zwalczaniu chorób nowotworowych. Oto ich możliwe działanie na rozwój płodu:

• Metotreksat

Metotreksat powoduje wady wrodzone twarzoczaszki i kończyn, nieprawidłowe kostnienie czaszki, a także przedwczesne zarastanie szwów czaszkowych.

• Busulfan

Zażywanie tej substancji w ciąży grozi zahamowaniem wzrostu płodu, a także tworzeniem się licznych wad rozwojowych, wśród których można wymienić m.in. rozszczep podniebienia.

• Chlorambucyl

Leczenie ciężarnej matki chlorambucylem skutkuje niewykształceniem się u płodu nerek oraz pęcherza moczowego.

• Cyklofosfamid

U dzieci kobiet, które w okresie ciąży leczone były cyklofosfamidem, występowały liczne wady rąk i nóg.

Czynniki teratogenne: infekcje przechodzone przez matkę

Negatywny wpływ na płód mają również różnego rodzaju drobnoustroje wywołujące choroby u matki. Do takich najbardziej znanych czynników teratogennych należą:

• Wirus różyczki

Infekcja różyczką może doprowadzić do wewnątrzmacicznej śmierci płodu, a także do wykształcenia się wad serca, zaćmy czy głuchoty.

• Wirus opryszczki

Wirus opryszczki, zwłaszcza wirus HSV2, odpowiadający za opryszczkę narządów płciowych, znacząco zwiększa prawdopodobieństwo poronienia, upośledzenia umysłowego dziecka, a także niedorozwoju siatkówki oraz mikrocefalii.

• Toksoplazmoza

Do grupy groźnych teratogenów należy również Toxoplasma gondii, czyli pierwotniak wywołujący toksoplazmozę. Jeśli ciężarna przechodzi świeże zakażenie, płód jest narażony na wodogłowie, małogłowie, opóźnienie umysłowe, a także na wystąpienie zwapnień w śródmózgowiu.

• Cytomegalowirus

Rozwój zarodka może zostać zaburzony również przez zarażenie cytomegalowirusem. Kontakt z tym drobnoustrojem w pierwszym trymestrze ciąży może prowadzić do poronienia, z kolei zarażenie w późniejszych okresach ciąży nierzadko prowadzi do wystąpienia u dziecka padaczki, głuchoty oraz upośledzenia umysłowego.

• Wirus HIV

Wirus HIV, czyli ludzki wirus nabytego niedoboru odporności, zazwyczaj przenoszony jest na dziecko w trakcie porodu. Z uwagi na słabo wykształcony układ odpornościowy noworodka może błyskawicznie dojść u niego do rozwoju AIDS, a następnie do śmierci.

• Krętek kiły

Do grupy teratogenów należy również krętek kiły. Zarażenie się kiłą w ciąży znacząco zwiększa ryzyko wystąpienia u dziecka wodogłowia, zaburzeń rozwoju kości, a także upośledzenia umysłowego.

Czytaj również: Cytomegalia – przyczyny, objawy, badania, leczenie

Czynniki teratogenne: stany chorobowe matki

Do czynników teratogennych należą również choroby matki. Udowodniono, że negatywny wpływ na rozwój płodów mają między innymi cukrzyca, fenyloketonuria, toczeń układowy, a także choroba Gravesa. Aby zmniejszyć prawdopodobieństwo, że dziecko chorującej ciężarnej urodzi się z wadami, już przed zajściem w ciążę powinna ona być pod kontrolą specjalisty.

Inne czynniki teratogenne

Spośród pozostałych czynników teratogennych, na które przyszłe mamy często są narażone albo same narażają dziecko, należy wymienić alkohol, papierosy oraz silny stres.

• Alkohol

Spożywanie alkoholu w czasie ciąży prowadzi do znaczącego ryzyka wystąpienia nieprawidłowości rozwojowych, w tym do wykształcenia się u dziecka FAS – płodowego zespołu alkoholowego. Typowe dla FAS objawy to charakterystyczne rysy twarzy, deformacje stawów, powolny wzrost, problemy ze wzrokiem, nieprawidłowości w obrębie układu sercowo-naczyniowego, u wielu dzieci stwierdza się również uszkodzenie nerek i upośledzenie umysłowe.

Ponadto na skutek spożywania przez matkę alkoholu może dojść do poronienia, ograniczenia tempa wzrastania płodu, a także do przedwczesnego porodu.

• Papierosy

O tym, że palenie tytoniu ma negatywny wpływ na rozwój zarodka i płodu, mówiono od wielu lat. Obecnie z całą pewnością można stwierdzić, że obecne w dymie teratogeny nie tylko zwiększają ryzyko wystąpienia wad wrodzonych, poronienia czy odklejenia się łożyska, ale również negatywnie wpływają na DNA dzieci, zwiększając prawdopodobieństwo wystąpienia u nich chorób w późniejszym wieku.

Warto zauważyć, że do czynników teratogennych należą również papierosy elektroniczne, czyli tzw. e-papierosy. Z dużego przeglądu badań z 2019 roku wynika, że dziecko, którego matka paliła takie papierosy, bardziej narażone jest na wystąpienie zaburzeń neurologicznych i sercowo-naczyniowych, ponadto teratogen ten ma negatywny wpływ na rozwój i pracę układu oddechowego.

• Stres

Najnowsze badania wskazują, że teratogenem może być również stres. Szczególnie negatywnie na płód działa doświadczenie przez matkę traumy – tak wielki stresor wpływa na kształtowanie się osi HPA, rozwój poszczególnych struktur mózgu, a także na zmiany na poziomie epigenetycznym. Wszystko to przyczynia się do programowania niekorzystnych wzorców zachowań żywieniowych w wieku postnatalnym.

Ponadto do czynników teratogennych należą rtęć i ołów, a także promieniowanie jonizujące.

Czytaj również: Palenie w ciąży – katastrofalne skutki dla dziecka. Jak rzucić palenie w ciąży?

Jak unikać czynników teratogennych?

Rola przyszłej matki w dbaniu o dobrostan rozwijającego się w niej dziecka jest ograniczona – ciężarna nie jest w stanie uchronić się przed wszystkimi infekcjami, nie ma też wpływu na wystąpienie czynników o podłożu genetycznym. Niemniej istnieją działania, które w trosce o zdrowie płodu ciężarna może podjąć i są to:

• unikanie alkoholu, nawet niewielkiej ilości;
• unikanie palenia papierosów, niewystawianie się na działanie dymu tytoniowego (tzw. bierne palenie);
• unikanie przygodnych kontaktów seksualnych, które zwiększają prawdopodobieństwo wystąpienia u ciężarnej niektórych infekcji;
• poddanie się szczepieniom ochronnym przed planowaną ciążą;
• zachowanie szczególnej ostrożności w zażywaniu leków; warto pamiętać, że nawet pozornie „bezpieczne” w ciąży leki, takie jak paracetamol, stosowane w dużej ilości mogą prowadzić do zaburzeń w rozwoju płodu.

Jak zostało to wspomniane, działanie teratogenów jest wyjątkowo silne przede wszystkim w pierwszych tygodniach ciąży, tj. w okresie organogenezy. To właśnie w tym czasie warto być szczególnie czujnym i zwracać uwagę na wszystkie potencjalnie szkodliwe dla dziecka czynniki.