Wodogłowie u dziecka – przyczyny, objawy, rodzaje, leczenie, rokowanie

Co to jest wodogłowie?

Wodogłowie to stan, w którym występuje nadmiar płynu mózgowo-rdzeniowego (CSF – cerebrospinal fluid). Gromadzi się on w komorach mózgu i/lub przestrzeni podpajęczynówkowej, w wyniku czego następuje poszerzenie komór mózgu i wzrost ciśnienia śródczaszkowego. Płyn mózgowo-rdzeniowy jest produktem struktur naczyniowych znajdujących się w mózgu oraz samej tkanki mózgowej komór. Krąży on między komorami, przedostaje się do rdzenia kręgowego, a także przestrzeni podpajęczynówkowej, gdzie jest wchłaniany. Produkcja i resorpcja CSF zachodzi w czaszce ciągle.

Wodogłowie u dzieci, ale też u dorosłych, powstaje w wyniku dysproporcji pomiędzy produkcją płynu a jego wchłanianiem. Dodatkowy ogólny mechanizm to zablokowanie możliwości przepływu płynu w mózgu i jest to najczęstsza przyczyna wodogłowia (wodogłowie niekomunikujące, obstrukcyjne).

Wodogłowie może mieć charakter wrodzony lub nabyty. Ponadto ze względu na patofizjologię wodogłowia wyróżnia się wodogłowie komunikujące (gdy odpływ płynu mózgowo-rdzeniowego z komór jest niezaburzony) i niekomunikujące/obstrukcyjne (przepływ zablokowany).

Wodogłowie – rodzaje

W obrazie radiologicznym można rozpoznać:

• wodogłowie normotensyjne (komory mózgu powiększone, ciśnienie wewnątrzczaszkowe prawidłowe, rzadkie u dzieci, częściej osoby po 60. roku życia);
• wentrikulomegalię (ogólnie – poszerzenie komór, niekoniecznie związane z wodogłowiem).

Odmiennym rodzajem wodogłowia jest łagodne wodogłowie zewnętrzne. Stan ten występuje rodzinnie i polega na poszerzeniu przestrzeni podpajęczynówkowej u noworodka. Jest to dość częsta przyczyna wielkogłowia (makrocefalii) u dzieci. Łagodne wodogłowie zewnętrzne w zdecydowanej większości przypadków nie wymaga interwencji i cofa się samoistnie.

Wodogłowie u dzieci występuje z częstością 0,5–0,8/1000 żywych i martwych urodzeń. Najczęstszą przyczyną wodogłowia wrodzonego u dzieci jest rozszczep kręgosłupa (myelomeningocele), stanowi 15–25 proc. wodogłowia wrodzonego. Za wodogłowie nabyte u dzieci najczęściej odpowiada krwotok dokomorowy, zwykle występujący, jako powikłanie wcześniactwa. Inne częste przyczyny wodogłowia nabytego to guzy i infekcje.

Sprawdź, jakie są przyczyny mikrocefalii u dziecka

Jakie są objawy wodogłowia u dziecka?

Jak wygląda wodogłowie u dziecka? Generalnie, objawy i obraz kliniczny wynikają z podwyższonego ciśnienia wewnątrzczaszkowego i poszerzenia komór, jednak istotnych jest także kilka dodatkowych elementów takich jak:

• czas początku choroby: jeśli wystąpiła przed zarośnięciem szwów czaszki, wówczas objawy podwyższonego ciśnienia wewnątrzczaszkowego (ICP) będą łagodne lub nieobecne, ale wystąpi powiększenie obwodu głowy; jeżeli szwy już zarosły wystąpią klasyczne objawy podwyższonego ICP;
• czas trwania i szybkość narastania ciśnienia wewnątrzczaszkowego (ICP): im szybciej narasta, tym ostrzejszy początek objawów;
• obecność zmian strukturalnych mózgu: wówczas mogą dominować objawy neurologiczne.

Objawy wodogłowia zależą od nasilenia tego stanu oraz wieku dziecka. Wodogłowie u noworodka i niemowlęcia albo łagodne wodogłowie u dziecka starszego może być bezobjawowe. Jeżeli jednak objawy wodogłowia występują są to:

• bóle głowy: mogą być stałe lub przerywane, zmienna lokalizacja, z tendencją do nasilenia się rano,
• zmiany zachowania: różne, zwłaszcza nagłe, niewytłumaczalne, może wystąpić drażliwość, zaczepność, kłótliwość, zobojętnienie,
• opóźnienie rozwoju: opóźnienie osiągania „kamieni milowych”, rozwoju psychoruchowego, zaburzenia chodu,
• nudności i wymioty: zwłaszcza poranne,
• apatia, ospałość, senność: zwłaszcza w pogarszaniu się wodogłowia.

Ponadto można zaobserwować napięte, pulsujące ciemiączko w wypadku wodogłowia u niemowląt.

Jakie mogą być przyczyny wodogłowia?

Wodogłowie wrodzone może być spowodowane wieloma czynnikami, jak chociażby:

• wadami cewy nerwowej: rozszczep kręgosłupa, przepuklina mózgowa;
• izolowanym wodogłowiem, jako skutkiem zwężenia wodociągu Sylwiusza odprowadzającego płyn mózgowo-rdzeniowy do rdzenia kręgowego: postuluje się tu infekcje wewnątrzmaciczne, dyskusyjna jest rola stosowania antydepresantów przez matkę w okresie ciąży;
• wodogłowiem związanym z chromosomem X (X-linked hydrocephalus): najczęstsza przyczyna genetyczna wodogłowia, występuje zwężenie wodociągu mózgu, około 50 proc. chłopców rodzi się z przywiedzeniem kciuka, co może nasuwać podejrzenie tego zespołu chorobowego;
• malformacjami centralnego systemu nerwowego:
  • malformacje Chiariego I i II,
  • malformacja Dandy-Walker,
  • manifestacja żyły Galena,
• zespołami wrodzonych wad genetycznych;
• infekcjami wewnątrzmacicznymi: różyczka, cytomegalia, toksoplazmoza, kiła, wirus Zika, limfocytowe zapalenie opon i splotów naczyniowych (LCM);
• guzem lub nowotworem splotów naczyniowych.

Wodogłowie nabyte u dzieci może być natomiast wynikiem następujących czynników:

• krwotok do przestrzeni podpajęczynówkowej lub komór mózgowych,
• guzy centralnego systemu nerwowego,
• infekcje centralnego systemu nerwowego.

Wodogłowie normotensyjne jest ekstremalnie rzadkie u dzieci i bardzo trudne w leczeniu. Jego przyczynami mogą być: guzy nowotworowe, przewlekłe wodogłowie, krwotok podpajęczynówkowy, infekcje.

Konsekwencje wodogłowia u dzieci

Życie z wodogłowiem wiąże się z wieloma przykrymi następstwami. Dzieci z wodogłowiem muszą niejednokrotne przechodzić liczne zabiegi operacyjne z powodu uszkodzeń zastawek lub ich wymiany na dostosowane do aktualnego wieku i wielkości dziecka.

Ponadto skutki wodogłowia to także występowanie napadów padaczkowych różnego rodzaju oraz opóźnienia rozwojowe. Wodogłowie może powodować późniejsze osiąganie kamieni milowych przez dziecko, a także trudności w nauce.

Zobacz, co oznaczają zawroty głowy u dziecka

Jak rozpoznać wodogłowie? Diagnostyka

Wodogłowie u dzieci rozpoznaje się na podstawie wywiadu uzyskanego od rodziców dziecka oraz badania klinicznego i badań obrazowych. Podejrzenie wodogłowia lekarz wysuwa, gdy dziecko ma zwiększony obwód głowy w momencie urodzenia albo w trakcie pomiarów dziecko przekracza kanały na siatce centylowej odpowiedniej dla obwodów głowy. Dodatkowo czujność wzbudzają dzieci, które przechodzą silne bóle głowy, zwłaszcza nasilające się w pozycji leżącej, podczas kaszlu, oddawania moczu lub defekacji.

Inne alarmujące objawy to: uporczywe nudności i wymioty, zmieniony stan świadomości, niezborność ruchów, podwójne widzenie, nieprawidłowe ruchy gałek ocznych. W pierwszej kolejności lekarz ustala czy nie występuje podwyższone ciśnienie wewnątrzczaszkowe i przeprowadza badanie dna oka. Następnie przeprowadza się dokładne badanie fizykalne oraz badania obrazowe.

Wodogłowie u dziecka nienarodzonego diagnozuje się na podstawie badania USG. Coraz częściej badanie to uzupełnia się później wykonaniem rezonansu magnetycznego dziecka w łonie matki, w celu dokładniejszej oceny układu nerwowego.

U noworodków i małych niemowląt podstawą jest także wykonanie USG przezciemiączkowego. U dzieci starszych wykonuje się w warunkach polskich tomografię komputerową, ale to rezonans magnetyczny jest w przypadku diagnostyki wodogłowia badaniem lepszym.

Leczenie wodogłowia

Leczeniem wodogłowia u dzieci zajmują się przede wszystkim neurochirurdzy. Najczęściej stosuje się drenaż komór mózgu za pomocą specjalnej zastawki komorowo-otrzewnowej, która jest umieszczana pod skórą dziecka. Lekarze mogą się też zdecydować na wykonanie różnych połączeń pomiędzy komorami mózgu a przestrzenią podpajęczynówkową tak, by odtworzyć naturalna drogę krążenia płynu mózgowo-rdzeniowego. Podejście terapeutyczne zależy ściśle od stanu dziecka i od przyczyny tego stanu, a podstawowe znaczenie ma przywrócenie ciśnienia wewnątrzczaszkowego do normy.

Ważne jest także całościowe podejście do dziecka i wczesne rozpoczęcie rehabilitacji psychoruchowej, co pozwoli zminimalizować zgubne skutki podwyższonego ciśnienia śródczaszkowego dla systemu nerwowego.

Rokowanie – czy wodogłowie może się cofnąć?

Rokowanie w przypadku nieleczonego wodogłowia jest złe.

W przypadku wodogłowia długość życia zależna jest od postępowania medycznego. Nieleczone wodogłowie powoduje śmierć około 50 proc. pacjentów zanim osiągną 3. rok życia, a 80 proc. obserwowanych pacjentów nie dożyło dorosłości.

Leczenie wodogłowia niezwiązanego z nowotworem, poprawiło wskaźniki przeżycia znacząco. Określono, że wieloletnia przeżywalność wodogłowia po leczeniu sięga 89–95 proc.

Na pytanie o to, czy wodogłowie może się cofnąć, odpowiedź nie jest jednoznaczna. Większość typów wodogłowia to stany postępujące, wymagające wielokrotnych interwencji chirurgicznych. Jest jednak łagodne wodogłowie zewnętrzne, występujące rodzinnie, które u znamienitej większości dzieci cofa się samoistnie, bez potrzeby wdrażania leczenia.

Przeczytaj, jakie są objawu plagiocefalii u dziecka