Protonoterapia w leczeniu raka – na czym polega, czy jest dostępna w Polsce?

Czym jest terapia protonowa?

Terapia protonowa to rodzaj radioterapii. Jest jedną z najnowocześniejszych metod leczenia nowotworów. Wykorzystanie potencjału wiązki protonów – dodatnio naładowanych cząsteczek, daje możliwość napromieniania zmian nowotworowych ogromną dawką promieniowania, bo wynoszącą aż 230 MeV (megaelektronowoltów). Jest to dużo wyższa dawka promieniowania niż ta wykorzystywana w standardowej radioterapii.

I tutaj pojawia się pytanie, czy tak wysoka dawka promieniowania nie uszkodzi zdrowych tkanek zlokalizowanych w sąsiedztwie guza nowotworowego? W terapii protonowej wysokoenergetyczne wiązki protonów są formowane w tzw. wiązki ołówkowe i za pomocą obrazowania 3D są przenoszone bezpośrednio na nowotwór, gdzie niszczą jego DNA.

Jakie są wskazania do wykonywania protonoterapii nowotworów zlokalizowanych w narządzie wzroku i poza nim?

Dzięki ogromnej precyzji radioterapii protonowej ta metoda leczenia onkologicznego może zostać zastosowana tam, gdzie lokalizacja guza nowotworowego uniemożliwia stosowanie klasycznej radioterapii. To wykluczenie może wynikać z bliskiego sąsiedztwa narządów krytycznych, wysokiego ryzyka wystąpienia groźnych powikłań dla chorego lub trudnego umiejscowienia guza. Początkowo terapia protonowa była wykorzystywana w leczeniu nowotworów zlokalizowanych w gałce ocznej, a konkretnie w terapii czerniaka błony naczyniowej, a także w leczeniu trudno dostępnych nowotworów w okolicy przykręgowej i w obrębie podstawy czaszki.

Sukces radioterapii protonowej jest zależny od prawidłowej kwalifikacji pacjentów onkologicznych do tej procedury. Nie jest to leczenie uniwersalne, które sprawdzi się w przypadku każdego nowotworu. Wraz z rozwojem nauki wskazania do wykonywania protonoterapii nowotworów zlokalizowanych poza narządem wzroku ulegają stopniowemu poszerzeniu, co daje możliwość wykorzystania tej terapii u jeszcze większej liczby pacjentów. Obecnie jest ona stosowana w terapii nieoperacyjnych nowotworów głowy i szyi, glejaków mózgu, w leczeniu raka płuc oraz raka piersi. Potencjalnie, ze względu na bliskie sąsiedztwo narządów krytycznych – odbytnicy i pęcherza moczowego, może ona być korzystna dla pacjentów z rakiem prostaty.

Czy terapia protonowa jest bolesna?

Terapia protonowa jest zupełnie bezbolesna. W trakcie trwania tej procedury wiązki protonów za pomocą obrazowania 3D są dokładnie nakierowywane na guz nowotworowy i sięgają w jego głąb, dzięki czemu dochodzi do uszkodzenia jego materiału genetycznego. Komórki nowotworowe nie mogą się już dzielić, a niektóre z nich giną.

W trakcie napromieniowania chory musi pozostać w takiej samej pozycji. Z tego powodu przeprowadzenie terapii protonowej u dzieci wymaga znieczulenia ogólnego. W przeciwieństwie do zwykłej radioterapii ogromną zaletą protonoterapii jest możliwość maksymalnego oszczędzenia tkanek sąsiadujących z guzem, przy jego maksymalnym napromieniowaniu.

Jak długo trwa terapia protonowa? Czas trwania jednego zabiegu wynosi ok. 30 min, w tym samo napromieniane nowotworu – kilka minut. Liczba potrzebnych sesji jest zależna od rodzaju nowotworu, jego lokalizacji, wielkości oraz stopnia zaawansowania.

Jak jest skuteczność radioterapii protonowej?

Radioterapia protonowa charakteryzuje się wysoką skutecznością, przy minimalnym ryzyku wystąpienia powikłań. Zalety radioterapii protonowej, w przypadku której ryzyko wystąpienia uszkodzenia struktur krytycznych sąsiadujących z guzem – w porównaniu z innymi metodami radioterapeutycznymi – jest dużo mniejsze, sprawia, że leczenie protonami powinno być w szczególności rozważone u dzieci.

Decyzja o kwalifikacji pacjenta do tego rodzaju leczenia jest podejmowana indywidualnie przez interdyscyplinarną grupę specjalistów, po dokładnym przeanalizowaniu typu nowotworu, jego lokalizacji, potencjalnej odpowiedzi na terapię oraz stanu zdrowia chorego.

Rozszerzenie wskazań do terapii protonowej – czy da możliwość terapii większej liczby pacjentów?

Największe ośrodki terapii protonowej działają w Stanach Zjednoczonych oraz w Niemczech. Świadczenie protonoterapii w Polsce jest obecnie ograniczone do jednego ośrodka, zlokalizowanego w Krakowie Centrum Cyklotronowego Bronowice (CCB), funkcjonującego w ramach Instytutu Fizyki Jądrowej Polskiej Akademii Nauk od 2015 r. Jednak ze względu na to, że zespół Ministerstwa Zdrowia nie opracował strategii rozwoju protonoterapii w Polsce, wykorzystanie potencjału ośrodka przez pierwsze kilka lat jego funkcjonowania było niskie. Co więcej, pomimo tego, że terapii protonowej według zaleceń Zespołu Konsultanta Krajowego do spraw Radioterapii Protonowej miało początkowo podlegać blisko 50 nowotworów złośliwych, lista przekazana na polecenie Ministra Zdrowia do Agencji Oceny Technologii Medycznych obejmowała wyłącznie 10 wskazań. A ostatecznie została skrócona do 7 przypadków nowotworów złośliwych. Choć pierwotne zalecenia ekspertów nie zostały spełnione, w 2019 r. nastąpiło poszerzenie listy wskazań.

Obecnie z działalności leczniczej CCB mogą korzystać pacjenci objęci protonoterapią nowotworów narządu wzroku oraz nowotworów zlokalizowanych poza narządem wzroku, zawartych w rozporządzeniu Ministra Zdrowia. Leczenie to jest refundowane przez Narodowy Fundusz Zdrowia.